Првпат објавено: Erich Fromm, "The Art of Being", Continuum Publishing Company, 1992, pp. 20-23.
Извор: Факултети
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: јули 2023
Една од препреките да се научи уметноста на постоењето е препуштањето на празни, тривијални разговори.
Што значи тривијално? Дословно – општопристапно (од латински tri-via = точка каде што се сретнуваат три патишта), обично означува плиткост, клише, недостиг на способност или морален квалитет. Тривијално исто така би можело да се дефинира како став кој се однесува само на површината на појавите, а не на причините, ниту на длабоките слоеви, став кој не прави разлика меѓу она што е суштинско и што не е, или кој се одликува со склоност да ги заврти овие два квалитета. На тоа уште може да се додаде дека тривијалноста произлегува од летаргијата, рамнодушноста, вкочанетоста или од водењето грижа за нешто што никако не е поврзано со задачата на човекот: да се роди во целост.
(...)
Колку милијарди разговори се водеа последната година за инфлација, Виетнам, Блискиот Исток, Вотергејт, изборите итн., и колку ретко тие разговори навлегуваа малку подлабоко од она очигледното – строго партиската гледна точка – за да се задре во корените и причините за појавите за кои се расправаше. Едноставно да поверувате како за повеќето луѓе војните, злосторствата, па и болестите се неопходни за да имаат за што да разговараат, односно причина за меѓусебно да комуницираат, па макар и на нивото на тривијалност. Но навистина, кога човечките суштества се претворени во стоки, какви би можеле да бидат нивните разговори, ако не тривијални? Кога стоката во продавниците би можела да зборува, зарем не би зборувала за купувачите, за трговците, за сопствените надежи дека ќе биде продадена по некоја висока цена и за разочарувањето кога ќе стане јасно дека нема воопшто да се продаде?
Можеби најтривијалните приказни потекнуваат од потребата да се зборува за себе, па оттука и бескрајните теми за болести и здравје, деца, патувања, успеси, кој што работи и за безбројните поединости од секојдневниот живот за кои се чини дека се важни. Како што човекот не може да зборува цело време за себе, а да не стане досаден, мора да ја сподели таа привилегија со други, така што ќе биде подготвен да ги слуша додека тие зборуваат за себе. Приватните социјални средби меѓу поединци (а често и средбите на здруженија и групи од сите видови) се всушност мал пазар, каде што секој ја разменува сопствената потреба да зборува за себе и желбата да биде сослушан со потребата на другите кои ја бараат истата можност. Повеќето луѓе го почитуваат овој аранжман на размена; оние што не го почитуваат и сакаат да зборуваат за себе повеќе отколку што би слушале, „мамат“ и затоа се презрени и мора да најдат друштво каде што некој ќе ги толерира.
Човечката потреба да се зборува за себе и да бидат слушнати од другите речиси е невозможно да се прецени. Ако таа потреба би постоела само кај многу нарцисоидните луѓе, полни со себе, би била лесно разбирлива. Меѓутоа, таа постои во секоја просечна личност, од причини што се својствени за нашата култура. Современиот човек е човек на масата, тој е високо „социјализиран“, но многу осамен. Дејвид Рисман впечатливо го искажал овој феномен во насловот на својата книга од 1961 – „Осамена толпа“. Современиот човек е отуѓен од другите и е соочен со недоумици: се плаши од блискиот допир на другиот, а подеднакво се плаши и да биде сам и да нема допир со другите. Улогата на тривијалниот разговор всушност е во тоа да се одговори на прашањето: „Како да останам сам, а да не бидам осамен?“
Зборувањето станува зависност. „Сѐ додека зборувам, знам дека постојам, дека сум некој, дека имам минато, работа, семејство. Зборувајќи за сето тоа, јас се потврдувам себеси. Меѓутоа, потребен ми е некој да ме слуша, ако би си зборувал сам на себе, би полудел.“ Слушателот создава илузија на дијалог, додека всушност се одвива монолог.
Лошото друштво, од друга страна, не е само друштво на чисто тривијални луѓе, туку на зли, садисти, деструктивни, на луѓе што се непријателски настроени кон животот. Но зошто, би можело да се постави прашање, друштвото на лошите луѓе е опасно за некого, освен ако тие не се обидат на еден или на друг начин да го повредат?
За да се одговори на ова прашање неопходно е да се увиди еден закон на односи меѓу луѓето: Не постои контакт меѓу две човечки суштества што нема обострано влијание. Нема средба меѓу двајца луѓе, нема разговор меѓу нив, после кој еден од нив ќе остане неизменет – макар таа промена да биде толку мала што ќе биде незабележлива, освен ако тие средби не се доволно чести за да создадат збирно влијание.
Дури и некоја неврзана средба би можела да има значајно влијание. Постои ли еден човек кој никогаш во животот не го допрела љубезноста на лицето на некого кој го видел само на минута, а притоа воопшто и да не разговарале? Кој не го искусил ужасот што го предизвикал некое навистина злобно лице, дури и ако му се покажало само на момент? Многумина ќе ги запамтат таквите лица, а влијанието што им го оставиле траело со години, или цел живот. Кој не доживеал после извесно време поминато во нечие друштво да се чувствува како да живнал, како да се разведрил, како да му се поправило расположението, па дури во некои случаи и како да стекнал нова храброст, нови сознанија, иако содржината на разговорите не влијаела врз овие промени; обратно, многумина искусиле по разговарањето со други луѓе како ги обзема потиштеност, умор, безнадежност, а сепак во разговорот не можеле да најдат никаква содржина која била одговорна за оваа реакција. Овде не зборувам за влијанието на оној во кој некој е вљубен, кој го обожава, од кого стравува итн., очигледно е дека тие можат силно да влијаат врз оние на кои им зборуваат и врз оние што се фасцинирани од нив. Зборувам за влијанието на луѓето врз оние што не се ништо посебно поврзани со нив.
Сите овие фактори водат до заклучок дека тривијалното и лошото друштво е пожелно да се избегнуваат целосно, освен ако некој е во состојба целосно да се потврди и така да го доведе оној другиот до сомневање во својата позиција.
Доколку некој не може да го избегне лошото друштво, тогаш не треба да биде измамен: треба да ја види неискреноста зад маската на пријателството, деструктивноста зад маската на нечии вечни поплаки за тоа колку е несреќен, нарцизмот зад шармот. Исто така не смее да се однесува како да наседнал на измамничката површина на другиот – инаку и самиот ќе биде принуден на одредена неискреност. Човек не треба да им го кажува на луѓето она што се гледа, но и не смее да се обидува да ги увери дека се слепи. Големиот еврејски филозоф од 12 век Мојсиј Мајмонид, увидувајќи ги последиците од лошото друштво, изнел еден драстичен предлог: „Ако живееш во земја чии жители се злобни, избегнувај ги. Ако тие се обидуваат да те присилат да се дружиш со нив, напушти ја таа земја, дури и ако тоа значи да отидеш во пустина.“
Ако другите не го разбираат нашето однесување – па што? Нивното барање да го правиме само она што тие го разбираат е еден обид да ни се наложува нешто. Ако тоа во нивните очи се чини „асоцијално“ или „ирационално“, нека биде. Ним главно им е одбивна нашата слобода и храброст да бидеме она што сме. Никому не му должиме објаснување ниту полагање сметка сѐ додека со своите постапки не ги повредуваме или нарушуваме нивните права. Колку само животи се упропастени поради оваа потреба да се „објасни“, што обично подразбира објаснувањето да биде „сфатено“, т.е. „одобрено“. Нека вашите дела бидат проценувани, а преку делата вашите вистински намери, но знајте дека слободниот човек си должи објаснување единствено на себеси – на својот разум и на својата свест – и на оние малобројните што може да имаат оправдана причина да бараат објаснување.