Leon Trotski
Geschiedenis der Russische Revolutie
Deel 3 - Een historische toelichting bij het vraagstuk van de theorie van de “permanente revolutie”
In het Aanhangsel bij het eerste deel van deze “Geschiedenis” namen wij betrekkelijk lange uittreksels op uit een serie artikelen, welke door de schrijver van dit werk in maart 1917 in New York geschreven werden, en uit zijn latere polemische opstellen tegen professor Pokrovski. In beide gevallen gaat het om een onderzoek naar de drijfkrachten van de Russische en gedeeltelijk ook van de internationale revolutie. Om deze kwestie vormden zich sinds het begin van deze eeuw fundamentele principiële groeperingen in het Russische revolutionaire kamp. Deze kregen met de opkomst van de revolutionaire vloed steeds meer een programmatisch-strategisch en tenslotte ook een onmiddellijk tactisch karakter. De jaren 1903-1906 vormen een tijd van intensieve formering van de politieke richtingen in de toenmalige Russische sociaaldemocratie. Ons werk “Resultaten en vooruitzichten” heeft op die tijd betrekking. Het werd broksgewijze en naar aanleiding van verschillende kwesties geschreven. De gevangenschap van december 1905 stelde de schrijver in de gelegenheid zijn opvattingen over het karakter van de Russische revolutie en haar vooruitzichten meer systematisch uiteen te zetten. Als boek verscheen deze arbeid in het Russisch in het jaar 1906. Opdat de uittreksels, die wij hieronder uit dit werk afdrukken, een juiste plaats in de geest van de lezer innemen, willen wij er nog eens aan herinneren, dat in de jaren 1904/05 geen enkele van de Russische marxisten de gedachte van een mogelijkheid van de opbouw van de socialistische maatschappij in één land in het algemeen, en in Rusland in het bijzonder, verdedigde of verkondigde. Deze opvatting werd voor het eerst ongeveer twintig jaar later, in de herfst van 1924, in de pers verkondigd. Zowel in de tijd van de eerste revolutie, als in de jaren tussen de beide revoluties werd de strijd over de loop van de burgerlijke revolutie, niet echter over de kansen en de mogelijkheden van een socialistische revolutie, gevoerd. Alle tegenwoordige aanhangers van de theorie van het socialisme in één land beperkten in die tijd zonder uitzondering het vooruitzicht van de Russische revolutie tot een burgerlijk-democratische republiek en hielden tot april 1917 niet alleen de opbouw van het nationale socialisme, maar ook de machtsverovering door het Russische proletariaat voor onmogelijk, zolang niet de dictatuur van het proletariaat in de meer ontwikkelde landen gevestigd was.
Onder “trotskisme” werd in de tijd van 1905/1917 die revolutionaire opvatting verstaan, volgens welke de burgerlijke revolutie in Rusland slechts in staat zou zijn haar taak te vervullen door het proletariaat aan de macht te brengen. Pas in de herfst van 1924 begon men onder “trotskisme” een opvatting te verstaan, volgens welke het Russische proletariaat, eenmaal aan de macht gekomen, niet in staat zou zijn op eigen krachten een nationale socialistische maatschappij op te bouwen.
Voor het gemak van de lezer willen wij de strijd schematisch weergeven in de vorm van een dialoog, waarbij onder de letter T de vertegenwoordiger van de “trotskistische” leer optreedt en onder de letter S een van die Russische “practici”, die momenteel de Sovjetbureaucratie belichamen.
T. De Russische revolutie zal haar democratische taak, in de eerste plaats het agrarisch vraagstuk, niet kunnen vervullen, zonder de arbeidersklasse aan de macht te brengen.
S. Maar dat betekent toch een dictatuur van het proletariaat!
T. Ongetwijfeld.
S. In het achterlijke Rusland? Eerder dan in de ontwikkelde kapitalistische landen?
T. Inderdaad.
S. Gij ziet echter het Russische dorp over het hoofd, d.w.z. de achterlijke boeren, die nog gedeeltelijk in lijfeigenschap leven.
T. Integendeel: juist uit het ingrijpende agrarische vraagstuk vloeit direct de verwachting van de dictatuur van het proletariaat in Rusland voort.
S. Gij ontkent derhalve de burgerlijke revolutie?
T. Neen, ik tracht slechts aan te tonen dat deze in de loop van haar ontwikkeling tot de dictatuur van het proletariaat leidt.
S. Maar dat betekent toch, dat Rusland voor de opbouw van het socialisme rijp is?
T. Neen, dat betekent het niet. De historische ontwikkeling heeft niet zo’n planmatig en harmonisch karakter. De verovering van de macht van het proletariaat in het achterlijke Rusland vloeit onvermijdelijk voort uit de machtsverhoudingen in de burgerlijke revolutie. Welke verdere economische vooruitzichten de dictatuur van het proletariaat vervolgens opent, hangt af van de Russische en internationale voorwaarden, waaronder deze gevestigd wordt. Zelfstandig kan Rusland stellig niet tot het socialisme komen. Het kan echter, terwijl het ’t tijdperk van socialistische veranderingen opent, een stoot geven tot de socialistische ontwikkeling in Europa en daarmee, op sleeptouw genomen door de ontwikkelde landen, tot het socialisme komen.
S. Trotski “heeft nog vóór de revolutie van 1905 de merkwaardige en vooral nu belangrijke theorie van de permanente revolutie opgesteld, waarbij hij beweerde dat de burgerlijke revolutie in Rusland direct in een socialistische zou overgaan en de eerste in een reeks nationale revoluties zou zijn.” (Uit een opmerking in Lenins “Verzamelde Werken”, die nog tijdens zijn leven verschenen).
S. Gij ontkent derhalve, dat onze revolutie tot het socialisme leiden kan?
T. Ik blijf als vroeger van mening, dat onze revolutie tot het socialisme leiden kan en leiden moet, doordat zij een internationaal karakter krijgt.
S. Gij gelooft derhalve niet aan de innerlijke krachten van de Russische revolutie?
T. Merkwaardig, dat mij dat niet belet heeft de dictatuur van het proletariaat te voorspellen en te propageren in een tijd, waarin gij deze als een utopie van de hand wees.
S. Maar gij ontkent toch de socialistische revolutie in Rusland?
T. Tot april 1917 hebt gij mij ervan beschuldigd, dat ik de burgerlijke revolutie ontkende. Het geheim van uw tegenstrijdigheden op theoretisch gebied is daarin gelegen, dat gij ver bij het historisch proces ten achter gebleven waart en dit nu zou willen inhalen. Hierin is, tussen twee haakjes, ook het geheim van uw fouten op economisch gebied gelegen.
De lezer moet steeds deze drie historische fasen in de ontwikkeling van de revolutionaire opvattingen in Rusland in het oog houden, om de werkelijke inhoud van de tegenwoordige strijd tussen de fracties en groeperingen binnen het Russische communisme juist te kunnen beoordelen.
Het proletariaat groeit en wordt sterker met de groei van het kapitalisme. In deze zin is de ontwikkeling van het kapitalisme de ontwikkeling van het proletariaat naar de dictatuur. De dag en het uur, waarop de macht in handen van de arbeidersklasse zal overgaan, hangen echter niet in de eerste plaats af van het peil der productiekrachten, maar van de voorwaarden van de klassenstrijd, van de internationale situatie en tenslotte van een aantal subjectieve factoren als traditie, initiatief, strijdlust...
Het proletariaat kan in een economisch achterlijk land eerder de macht krijgen dan in een kapitalistisch ontwikkeld land...
De voorstelling van een automatische afhankelijkheid van de proletarische dictatuur van de technische krachten en middelen van het land is een vooroordeel van een uiterst simplistisch “economisch” materialisme. Een dergelijke opvatting heeft met marxisme niets te maken.
De Russische revolutie schept naar onze mening de voorwaarden, waaronder de macht op het proletariaat kan overgaan (bij een overwinning van de revolutie zelfs moet overgaan), nog voordat de burgerlijk liberale politici de gelegenheid krijgen om hun staatkundig genie geheel te ontplooien.
Het marxisme is in de eerste plaats een methode van onderzoek – niet onderzoek van teksten, maar onderzoek van sociale verhoudingen. Is het, toegepast op Rusland, juist, dat de zwakte van het kapitalistische liberalisme altijd een zwakte van de arbeidersbeweging betekent?
De getalsterkte van het industrieproletariaat, zijn geconcentreerdheid, zijn cultureel peil en zijn politieke betekenis hangen ongetwijfeld af van de ontwikkelingsgraad van de kapitalistische industrie. Deze afhankelijkheid is echter niet direct. De op het gegeven tijdstip in het land bestaande productiekrachten en de politieke krachten van zijn klassen worden doorkruist door verschillende sociaal-politieke factoren van nationale en internationale aard, en deze vervormen of veranderen zelfs geheel de politieke uitdrukking van de economische betrekkingen. Ofschoon de industriële productiekrachten in de Verenigde Staten tien maal groter zijn dan bij ons, is de politieke rol van het Russische proletariaat, zijn invloed op de politiek van zijn land en zijn mogelijkheid van directe beïnvloeding van de wereldpolitiek oneindig veel groter dan de rol en de betekenis van het Amerikaanse proletariaat.
In geval van een beslissende overwinning van de revolutie gaat de macht over op die klasse, welke de leidende rol in de strijd gespeeld heeft – m.a.w. op het proletariaat. Natuurlijk sluit dit, wij erkennen het volmondig, geenszins uit, dat revolutionaire vertegenwoordigers van niet-proletarische groepen in de maatschappij aan de regering deelnemen... Het is slechts de vraag, wie de inhoud van de regeringspolitiek bepaalt en wie de hechte meerderheid in haar vormt. Het is iets anders, of aan een regering, welke in meerderheid een arbeidersregering is, vertegenwoordigers van democratische volksgroepen deelnemen – dan wel, of aan een uitgesproken burgerlijk-democratische regering vertegenwoordigers van het proletariaat in de rol van min of meer eerbiedwaardige gijzelaars deelnemen.
Het proletariaat zal zijn macht niet kunnen handhaven, zonder de basis van de revolutie te verbreden. Talrijke groepen uit de arbeidende massa’s, vooral op het platteland, zullen voor het eerst in de revolutie betrokken worden en een politieke organisatie pas krijgen, nadat de voorhoede van de revolutie, het stedelijk proletariaat, het roer van de staat in handen zal hebben.
...Het karakter van onze sociaal-historische verhoudingen, waardoor de gehele last van de burgerlijke revolutie op de schouders van het proletariaat afgewenteld wordt, zal voor de arbeidersregering niet alleen ontzaglijke moeilijkheden scheppen, maar haar ook, althans in de eerste periode van haar bestaan, onschatbare voordelen bieden. Dit zal in de betrekkingen tussen proletariaat en boeren tot uiting komen.
De Russische revolutie belet en zal nog lange tijd beletten de vestiging van enig burgerlijk constitutioneel regime, dat de meest eenvoudige taken van de democratie zou kunnen oplossen... Dientengevolge is het lot van de meest elementaire revolutionaire belangen van de boeren – zelfs van alle boeren als een stand – met het lot van de gehele revolutie, d.w.z. met het lot van het proletariaat verbonden. De boeren zullen het proletariaat aan de macht als een klasse van bevrijders zien.
Zullen de boeren echter het proletariaat niet verdringen en diens plaats innemen? Dit is onmogelijk. Elke historische ervaring verzet zich tegen een dergelijke veronderstelling. Zij leert dat de boeren absoluut onbekwaam zijn tot een zelfstandige politieke rol.
De Russische bourgeoisie staat aan het proletariaat alle revolutionaire stellingen af. Zij zal ook de revolutionaire hegemonie over de boeren moeten afstaan. In de situatie, welke door de overgang van de macht op het proletariaat zal ontstaan, zal de boeren niets anders overblijven dan zich bij het democratische arbeidersbewind aan te sluiten. Ook al doen zij dit niet meer van harte, dan waarmee zij zich gewoonlijk bij het burgerlijk regime plegen aan te sluiten! Terwijl elke burgerlijke partij, die de boeren achter zich heeft, zich echter haast, haar macht te benutten, om de boeren te plunderen en in al hun hoop en verwachtingen teleur te stellen, om vervolgens, in het ergste geval, haar plaats aan een andere kapitalistische partij af te staan, zal het proletariaat, steunend op de boeren, alle krachten in beweging zetten, om het culturele peil van het dorp en het politiek inzicht van de boeren te verhogen.
Het proletariaat kan slechts steunend op een nationale opbloei, op de geestdrift van het ganse volk, aan de macht komen. Het proletariaat zal de regering overnemen als revolutionair vertegenwoordiger van de natie, als erkend volksleider in de strijd tegen absolutisme en barbaarse lijfeigenschap. Eenmaal aan de macht gekomen, zal het proletariaat echter een nieuw tijdperk openen – een tijdperk van revolutionaire wetgeving, positieve politiek – en hier is het geenszins zeker dat het de rol van erkend vertegenwoordiger van de natie zal blijven behouden.
Elke volgende dag zal de politiek van het aan de macht zijnd proletariaat verdiepen en het klassenkarakter ervan voortdurend sterker bepalen. Tegelijkertijd zal de revolutionaire band tussen proletariaat en natie verbroken worden, de verbrokkeling van de boeren in verschillende klassen zal in politieke vormen tot uiting komen en het antagonisme tussen de verschillende delen zal in dezelfde mate toenemen, als de politiek van de arbeidersregering zich uit een algemeen democratische tot een klassenmatig bepaalde zal ontwikkelen.
De opheffing van de wettelijke beperkingen voor de boeren zal door alle boeren als een zekere stand van horigen gesteund worden... De wetgevende maatregelen ter bescherming van het landbouwproletariaat zullen echter niet alleen niet deze daadwerkelijke sympathie bij de meerderheid ondervinden, maar zelfs op daadwerkelijke tegenstand van de minderheid stuiten. Het proletariaat zal zich genoodzaakt zien de klassenstrijd in het dorp te brengen en daarmee die belangengemeenschap te verstoren, welke ongetwijfeld, hoewel in betrekkelijk beperkte mate, onder alle boeren bestaat. Het proletariaat zal reeds in de eerste maanden na aanvaarding van de heerschappij zijn steun moeten zoeken in de tegenstellingen tussen armen en rijken in de dorpen, landbouwproletariaat en akkerbouwende bourgeoisie.
Indien de macht zich in handen van een revolutionaire regering met een socialistische meerderheid bevindt, verliest het onderscheid tussen minimum- en maximumprogram terstond zowel zijn principiële, alsook zijn onmiddellijk praktische betekenis. Het zal voor een proletarische regering volslagen onmogelijk zijn, binnen deze begrenzing te blijven.
Terwijl zij niet als machteloze gijzelaars, maar als leidende kracht in de regering treden, vernietigen de vertegenwoordigers van het proletariaat daardoor alleen reeds de grens tussen minimum- en maximumprogram, d.w.z. zij stellen het collectivisme aan de orde. Het hangt van de machtsverhoudingen en geenszins van de oorspronkelijke bedoelingen van de proletarische partij af, op welk punt het proletariaat op deze weg zal moeten halt houden.
Om deze reden kan er geen sprake zijn van een bijzondere vorm van proletarische dictatuur in de burgerlijke revolutie, als bijvoorbeeld van een democratische dictatuur van het proletariaat (of van het proletariaat en de boeren). De arbeidersklasse zal niet in staat zijn, het democratisch karakter van haar dictatuur te verzekeren, zonder de grenzen van haar democratisch program te overschrijden. Elke illusie hieromtrent zou verderfelijk zijn.
Eenmaal in het bezit van de macht, zal de proletarische partij tot het einde toe vechten om deze te behouden. Terwijl de propaganda en de organisatie een van de middelen van deze strijd tot behoud en versterking van de macht zijn, vooral op het platteland, zal de collectivistische politiek het andere middel zijn. Het collectivisme zal niet alleen onvermijdelijk uit de positie van de regerende partij voortvloeien, maar ook een middel zijn om deze positie, steunend op het proletariaat, te handhaven.
Toen in de socialistische pers de gedachte van de onafgebroken revolutie verkondigd werd, welke de liquidatie van het absolutisme en de burgerlijke lijfeigenschap met de socialistische omwenteling verbond door een reeks toenemende sociale conflicten, opstanden van nieuwe groepen onder de massa’s, voortdurende aanvallen van het proletariaat tegen de politieke en economische voorrechten van de heersende klassen, hief onze vooruitstrevende pers een algemeen gehuil van verontwaardiging aan.
De meer radicale vertegenwoordigers van diezelfde democratie... houden niet alleen reeds de gedachte aan een arbeidersregering in Rusland voor fantastisch, maar verwerpen ook de mogelijkheid van een socialistische revolutie in Europa in de naaste toekomst. De noodzakelijke voorwaarden zouden nog niet aanwezig zijn. Is dit zo? Het gaat er natuurlijk niet om een termijn voor de socialistische revolutie te bepalen, maar om haar in verband met haar reële historische vooruitzichten te beschouwen...
(Verder volgen een onderzoek naar de algemene voorwaarden van de socialistische maatschappij en bewijzen voor het feit, dat thans reeds – in het begin van de XXste eeuw – deze voorwaarden, op Europese en op wereldschaal genomen, aanwezig zijn).
...De socialistische productie zou reeds niet meer binnen de besloten grenzen van afzonderlijke staten kunnen plaats vinden – zowel om economische, alsook om politieke redenen niet.
Wij hebben boven aangetoond, dat de objectieve voorwaarden voor de socialistische revolutie reeds door de economische ontwikkeling van de moderne kapitalistische landen geschapen zijn. Wat is er echter in dit opzicht over Rusland te zeggen? Mag men verwachten, dat de overgang van de macht op het Russische proletariaat het begin van een hervorming van onze nationale huishouding op socialistische grondslag zal zijn?
De Parijse arbeiders hebben, zoals Marx zelf zegt, geen wonderen van de Commune verwacht. Men mag ook nu niet plotseling wonderen van de dictatuur van het proletariaat verwachten. De staatsmacht is niet almachtig. Het zou onzinnig zijn te menen, dat het voldoende was, dat het proletariaat de macht kreeg om door middel van enkele decreten het kapitalisme door het socialisme te vervangen. Een economisch regime is niet een product van een ingrijpen van staatswege. Het proletariaat zal niet meer kunnen doen dan met alle mogelijke energie de staatsmacht in het werk stellen, om de weg van de economische ontwikkeling in de richting van het collectivisme te vergemakkelijken en te verkorten.
De socialisering van de productie zal met die takken beginnen, welke de minste moeilijkheden daartoe opleveren. De gesocialiseerde productie zal in de eerste tijd oases vormen, welke met de particuliere ondernemingen door de wetten van het ruilverkeer verbonden zijn. Hoe groter het terrein zal zijn, dat de reeds gesocialiseerde productie bestrijkt, des te meer zullen de voordelen ervan in het oog springen, des te zekerder zal het nieuwe politieke regime zich voelen en des te stoutmoediger zullen de verdere economische maatregelen van het proletariaat zijn. Dit zal bij deze maatregelen niet alleen op de nationale productiekrachten kunnen steunen en ook werkelijk steunen, maar ook op de internationale techniek, evenals het bij zijn revolutionaire politiek niet alleen op de ervaring van de nationale klassenverhoudingen, maar ook op de gehele historische ervaring van het internationale proletariaat steunt.
Het proletarisch regime zal terstond in de aanvang moeten overgaan tot een oplossing van het agrarisch vraagstuk, waarmee het lot van reusachtige bevolkingsgroepen van Rusland onverbrekelijk verbonden is. Het proletariaat zal bij de oplossing van dit vraagstuk, evenals bij alle overige vraagstukken, moeten uitgaan van het voornaamste doel van zijn economische politiek: een zo breed mogelijk terrein te verkrijgen voor de organisatie van de socialistische maatschappij, – waarbij de vormen en het tempo van deze politiek in het agrarisch vraagstuk bepaald zullen moeten worden zowel door die materiële hulpbronnen, waarvan het proletariaat zich meester kan maken, alsook door de noodzakelijkheid om zijn optreden zo te kunnen doen zijn, dat niet eventuele bondgenoten in de armen van de contrarevolutionairen worden gedreven.
Hoever kan de socialistische politiek van de arbeidersklasse onder de economische voorwaarden in Rusland echter gaan? Men mag met stelligheid beweren, dat zij veel eerder op politieke belemmeringen dan op de technische achterlijkheid van het land zal stuiten. De Russische arbeidersklasse zal zonder directe hulp van staatswege van de kant van het Europese proletariaat niet aan de macht kunnen blijven en niet zijn tijdelijke heerschappij in een socialistische dictatuur van lange duur kunnen omzetten...
Politiek optimisme kan van tweeërlei aard zijn. Men kan zijn krachten overdrijven en de voordelen van de revolutionaire situatie overschatten en zich een taak stellen, welke bij de gegeven machtsverhoudingen onmogelijk te vervullen is. Men kan echter ook omgekeerd optimistisch aan zijn revolutionaire taak een grens stellen, over welke de werkelijke situatie ons onverbiddelijk heendrijft.
Men kan het kader van alle revolutionaire vraagstukken beperken door te beweren, dat onze revolutie naar haar objectieve doeleinden en derhalve ook naar de onvermijdelijke resultaten burgerlijk is, en men kan daarbij de ogen sluiten voor het feit, dat het proletariaat, dat door de ganse loop van de revolutie aan de macht gebracht wordt, de voornaamste drijvende kracht van deze burgerlijke revolutie is...
Men kan zich ermee troosten, dat de sociale voorwaarden in Rusland nog niet rijp zijn voor een socialistische maatschappij – en men kan zich daarbij de gedachte besparen, dat het proletariaat, eenmaal aan de regering gekomen, onvermijdelijk uit hoofde van zijn positie ertoe gedreven zal worden, op kosten van de staat te produceren.
De algemene sociologische term – burgerlijke revolutie – lost geenszins die politiek-tactische taken, tegenstellingen en moeilijkheden op, welke door de structuur van de gegeven burgerlijke revolutie veroorzaakt worden.
Binnen de burgerlijke revolutie op het einde van de 18de eeuw, welke objectief de heerschappij van het kapitaal ten doel had, bleek een dictatuur van de sansculotten mogelijk te zijn. In de revolutie in het begin van de XXste eeuw, welke naar haar onmiddellijke objectieve doeleinden eveneens burgerlijk is, blijkt de onvermijdelijkheid of althans de waarschijnlijkheid van een politieke heerschappij van het proletariaat de naaste toekomstmogelijkheid te zijn. Dat deze heerschappij niet een vluchtige episode zal blijven, zoals sommige echte filisters hopen, daarvoor zal het proletariaat zelf wel zorgen. Men dient zich echter nu reeds af te vragen: moet de dictatuur van het proletariaat onvermijdelijk op de grenzen van de burgerlijke revolutie stranden of kan zij zich op de bestaande wereldhistorische grondslagen het vooruitzicht van een overwinning openen door deze belemmerende grenzen te overschrijden?
(Verder volgt een uiteenzetting van de gedachte, dat de Russische revolutie de proletarische revolutie in het Westen zou kunnen ontketenen en naar alle waarschijnlijkheid ook ontketenen zou, hetgeen op zijn beurt wederom een socialistische ontwikkeling van Rusland zou bevorderen.
Wij kunnen hier nog aan toevoegen, dat het hier geciteerde werk in de eerste jaren van het bestaan van de Communistische Internationale officieel in vreemde talen uitgegeven werd als een theoretische verklaring van de Oktoberrevolutie).