Leon Trotski

Het probleem van de Oekraïne


Geschreven: 22 april 1939
Bron: Nederlandstalige Trotski Bibliotheek 14. Revolutionair-Socialistische Publicaties, Groningen 2008. Door Karel ten Haaf. Facsimile-uitgaven van teksten van Trotski in het Nederlands
Vertaling: onbekend
Deze versie: spelling, punctuatie, zinsbouw
Transcriptie/HTML en contact: Adrien Verlee voor het Marxists Internet Archive, mei 2008


(Overgenomen uit “Unser Wort” van begin juli 1939.)

Het vraagstuk van de Oekraïne, dat vele regeringen, veel “socialisten” en zelfs “communisten” probeerden te vergeten of in het meest verborgen hoekje van de geschiedenis poogden te verstoppen, werd weer eens op de dagorde gezet en ditmaal wel met verdubbelde kracht. De jongste verscherping van het vraagstuk der Oekraïne is ten nauwste verbonden met de ontaarding van de Sovjet-Unie en de Komintern, de successen van het fascisme, en de nadering van de komende imperialistische oorlog. De Oekraïne neemt tegenwoordig, door vier staten verdeeld, in het Europese gebeuren dezelfde positie in, die destijds Polen innam — echter met dit onderscheid, dat nu de internationale verwikkelingen onvergelijkelijk meer gespannen zijn en het ontwikkelingstempo sneller geworden is. Het vraagstuk van de Oekraïne zal in de allernaaste toekomst een geweldige rol in het leven van Europa spelen. Niet zomaar stelde Hitler zo lawaaierig de vraag van het scheppen van een “Groot-Oekraïne” aan de orde en eveneens niet zonder meer gaf hij deze vraag met zo kwalijk verborgen spoed weer prijs.

Een vraagstuk, dat niet over het hoofd gezien mag worden

De Tweede Internationale, die de belangen van de arbeidersbureaucratie en de arbeidersaristocratie van de imperialistische staten weergeeft, negeerde het vraagstuk volkomen. Zelfs haar linkervleugel schonk niet voldoende aandacht aan de vraag. Het is voldoende, er aan te herinneren, dat ondanks al haar enorm intellect en haar zuiver revolutionaire geest — Rosa Luxemburg het bestond te verklaren, dat het vraagstuk van de Oekraïne een uitvinding van een handjevol intellectuelen was. Deze stellingname liet zelfs op de Poolse communistische partij een diepe indruk na. Het vraagstuk van de Oekraïne werd door de officiële leiders van de Poolse sectie van de Komintern eerder als hindernis dan als revolutionair probleem bezien. Vandaar de herhaaldelijke opportunistische pogingen, het vraagstuk uit de weg te gaan, te onderdrukken, er het zwijgen aan toe te doen of het voor onbepaalde tijd uit te stellen.

Het gelukte de bolsjewistische partij niet zonder moeite en slechts van lieverlede onder de gedurige aandrang van Lenin, een juiste richting met betrekking tot het aansnijden van het vraagstuk der Oekraïne te vinden. Het zelfbeschikkingsrecht, d.w.z. het recht om zich los te scheuren, werd door Lenin eveneens op Polen en Oekraïners van toepassing verklaard. Hij erkende geen aristocratische naties. Ieder, ook het kleinste pogen om het probleem van een onderdrukte nationaliteit uit de weg te gaan of te veronachtzamen, beschouwde hij als een uitdrukking van het Groot-Russisch chauvinisme.

Na de machtsverovering ontstond in de partij een ernstige strijd om de oplossing van de talrijke, van het oude tsaristische Rusland geërfde, nationale problemen. In zijn functie van volkscommissaris voor de nationaliteiten vertegenwoordigde Stalin gedurig de meest centralistische en bureaucratische tendens. Dit trad bijzonder duidelijk aan de dag bij het vraagstuk van Georgië en van de Oekraïne. De correspondentie, deze aangelegenheid betreffende, werd tot de huidige dag niet gepubliceerd. Wij hebben het plan, een deel ervan te publiceren, het zeer kleine gedeelte, dat ons ter beschikking staat. Iedere regel van Lenins brieven en voorstellen ademt de dringende wens de nationaliteiten, die in het verleden onderdrukt werden, zoveel mogelijk tegemoet te komen. In de voorstellen en verklaringen van Stalin daarentegen komt zonder mankeren de tendens van het bureaucratische centralisme tot uiting. Wegens “administratieve noodzakelijkheid”, d.w.z. om de belangen van de bureaucratie te garanderen, worden de meest wettige eisen van de onderdrukte nationaliteiten uitgelegd als uitingen van kleinburgerlijk nationalisme. Al deze symptomen kan men al waarnemen in de jaren 1922-1923. Sedertdien ontwikkelden zij zich tot enorme afmetingen en leidden tot volkomen vernietiging van iedere mate van onafhankelijke nationale ontwikkeling van de volkeren der Sovjet-Unie.

De bolsjewistische opvatting inzake de Sovjet-Oekraïne

Naar de opvatting der oude bolsjewistische partij zou de Sovjet-Oekraïne een machtige as worden, waar om heen de onderdelen van de volkeren der Oekraïne zich zouden verenigen. Ongetwijfeld oefende de Sovjet-Oekraïne in de eerste periode van haar bestaan ook in nationaal opzicht een machtige aantrekkingskracht uit en vuurde de arbeiders, boeren en de revolutionaire intellectuelen van de onder het juk van Polen zuchtende Westelijke Oekraïne aan tot strijd. Maar in de jaren van de thermidoriaanse reactie was de positie der Sovjet-Oekraïne aan een ingrijpende verandering onderhevig. Hoe groter de gewekte hoop was, des te fnuikender was nu de teleurstelling. De bureaucratie wurgde en plunderde ook in Groot-Rusland het volk. Maar in de Oekraïne werd de zaak ten zeerste verergerd door het inzakken van nationale verwachtingen. Nergens nemen inkrimping van vrijheid, reinigingen, represaille maatregelen — alle vormen van het bureaucratische gangsterdom samen — zulke beestachtige afmetingen aan als in de Oekraïne in de strijd tegen het machtige, diep ingewortelde verlangen der massa’s van de Oekraïne naar groter vrijheid en onafhankelijkheid. Voor de totalitaire bureaucratie werd de Sovjet-Oekraïne de administratieve afdeling van een economische geheel en een militaire basis van de Sovjet-Unie. Zeker, de stalinbureaucratie richt standbeelden op voor Shewschenko; maar dan alleen om des te vreselijker het Oekraïense volk onder haar gewicht te verdrukken en het te dwingen, in de taal van Kobzar lofzangen tot de Kremlinkliek te doen opstijgen.

De houding van het Kremlin ten opzichte van die delen der Oekraïne, die nu buiten de grenzen van de Sovjet-Unie zijn gelegen is tegenwoordig dezelfde als die tegenover alle onderdrukte nationaliteiten, koloniën en halfkoloniale landen, d.w.z. het Kremlin beschouwt ze als wisselgeld in haar internationale combinaties met de imperialistische regeringen. Op het voor kort plaatsgevonden hebbende 18e congres van de “Communistische Partij”, verklaarde Manuilski, een der onwaardigste renegaten van het Oekraïnse communisme, klaar en duidelijk, dat niet alleen de Sovjet-Unie, maar ook de Komintern het afwijst, de bevrijding van onderdrukte volken te eisen als hun onderdrukkers geen vijanden van de heersende Moskouse kliek zijn. India wordt tegenwoordig door Stalin, Dimitroff en Manuilski verdedigd tegen... Japan, maar niet tegen Engeland. Zij zijn bereid, de Westelijke Oekraïne voor altijd aan Polen te laten in ruil tegen een diplomatieke overeenkomst, die de bureaucraten van het Kremlin op het huidige ogenblik gunstig voorkomt. Wij staan ver verwijderd van de dagen, toen zij in hun politiek niet verder gingen dan combinaties van tijdelijke aard.

Stalin, Hitler en de Oekraïne

Van het vroegere vertrouwen en de sympathie van de massa’s der Westelijke Oekraïne voor het Kremlin blijft geen vleugje meer over. Sedert de laatste moorddadige “zuivering” in de Oekraïne wenst in het Westen niemand meer een deel van het aan het Kremlin onderhorige gebied te worden, dat de naam Sovjet-Oekraïne draagt. De arbeiders en boerenmassa’s in de Westelijke Oekraïne, Boekowina en Karpatho-Oekraine verkeren in een toestand van volledige verwarring: Tot wie moeten zij zich wenden? Wat te eisen? In deze situatie raakt natuurlijk de leiding in handen van de meest reactionaire Oekraïense klieken, die hun “nationalisme” uitdrukken door de poging het Oekraïense volk aan dit of dat imperialisme te verkopen tegen de belofte van een voorgewende onafhankelijkheid. Op deze tragische verwarring grondvest Hitler zijn politiek in het vraagstuk van de Oekraïne. Destijds zeiden wij: zonder Stalin (d.w.z. zonder de noodlottige politiek van de Komintern in Duitsland) zou er geen Hitler zijn geweest. Hieraan kunnen wij nu toevoegen: zonder de overweldiging van de Sovjet-Oekraïne door de stalinistische bureaucratie zou er geen hitleriaanse Oekraïnepolitiek zijn.

Wij zullen hier niet stilstaan bij een analyse van de motieven, die Hitler ertoe brachten, de leus van een Groot-Oekraïne — althans voorlopig — op te geven. Deze motieven zou men moeten zoeken enerzijds in de bedrieglijke combinaties van het Duitse imperialisme en anderzijds in de vrees, een boze geest op te roepen, die men slechts moeilijk weer kwijt kan raken. Hitler bood de Hongaarse beulen de Karpatho-Oekraïne als geschenk aan. Dit geschiedde — zo niet onder Moskous openlijke goedkeuring — in ieder geval dan toch vertrouwende op hen naderhand komende akkoordverklaring. Het was alsof Hitler tegen Stalin gezegd zou hebben: “Als ik mij er op zou voorbereiden, de Sovjet-Oekraïne morgen aan te vallen, dan zou ik immers de Karpatho-Oekraïne in handen gehouden hebben?” Als antwoord daarop nam Stalin op het 18e partijcongres openlijk de verdediging van Hitler op zich tegen de laster der “Westelijke democratieën”. Hitler heeft het plan, de Oekraïne aan te vallen? Geen denken aan! Met Hitler vechten? Daar is niet de minste reden voor. Stalin legt klaarblijkelijk het overgeven van de Karpatho-Oekraïne aan Hongarije als een vredesdaad uit.

Voor een vrij, onafhankelijk Sovjet-Oekraïne

Dit betekent, dat delen van het volk van de Oekraïne voor het Kremlin als louter wisselgeld in haar internationale berekeningen tellen. De Vierde Internationale moet de geweldige betekenis van het probleem der Oekraïne, niet alleen voor het lot van Zuid-Oost en Oost-Europa, maar voor geheel Europa, klaar en duidelijk begrijpen. Wij staan geheel aan de kant van een volk, dat zijn recht op bestaan bewees, dat numeriek gelijk is aan de bevolking van Frankrijk en een buitengewoon rijk gebied bezit, bovendien een gebied, dat van de grootste strategische betekenis is. Het probleem van het lot van de Oekraïne is in zijn gehele omvang gesteld. Wij hebben behoefte aan een duidelijke en klare oplossing, welke beantwoordt aan de nieuwe situatie. Naar mijn mening kan er nu geen andere oplossing zijn als deze: Een verenigde, vrije en onafhankelijke arbeiders en boeren Sovjet-Oekraïne.

Dit program staat in de eerste plaats in onverzoenlijke tegenspraak tot de belangen van de drie imperialistische machten: Polen, Roemenië en Hongarije. Slechts hopeloos pacifistische leeghoofden kunnen van mening zijn dat de bevrijding en vereniging van de Oekraïne door vreedzame diplomatieke methoden, door referendums, Volkenbondbesluiten enz. zou kunnen worden verwezenlijkt. Niets beter dan zij zijn natuurlijk die “nationalisten”, die voorstellen, bij de ene imperialistische macht tegen de andere in dienst te treden. Hitler gaf deze avonturiers een les van onschatbare waarde, toen hij (voor hoe lang?) de Karpatho-Oekraïne aan de Hongaren toewierp, die terstond beduidende aantallen goedgelovige Oekraïners vermoordden. Voor zover de zaak van de militaire kracht der imperialistische staten afhangt kan de overwinning van de ene groepering over de andere niets anders betekenen dan een ontleding en nog brutaler onderdrukking van het Oekraïense volk. Het program van de onafhankelijkheid van de Oekraïne is in het imperialistische tijdvak direct en onverbrekelijk met het program van de proletarische revolutie verbonden. Het zou misdadig zijn, in dit opzicht bepaalde illusies te voeden.

De Sovjetwetgeving waarborgt het zelfbeschikkingsrecht

Maar de onafhankelijkheid van een Verenigde Oekraïne zou het losscheuren van de Sovjet-Oekraïne van de Sovjet-Unie in zich houden, zullen de “vrienden” van het Kremlin in koor uitroepen. Wat is het vreselijke daaraan? antwoorden wij. Verheerlijken van landsgrenzen is ons vreemd. Wij delen niet de stelling van een “een en ondeelbaar” geheel. Bovendien waarborgt zelfs de wetgeving van de Sovjet-Unie de volkeren, die een deel van de federatie vormen, het zelfbeschikkingsrecht, d.w.z. het recht op afscheiding. Zelfs de almachtige Kremlin-oligarchie waagt het dus niet eens, dit principe heten te liegen. Natuurlijk bestaat het slechts op papier. De kleinste poging om de vraag van een onafhankelijke Oekraïne aan de orde te stellen, zou neerkomen op onmiddellijke terechtstelling wegens hoogverraad. Maar juist deze schandelijke tweeslachtigheid, juist deze jacht op ieder spoor van vrije nationale gedachten brachten de massa’s der Oekraïne er toe, de heerschappij van het Kremlin in nog meerdere mate als de Groot-Russische massa’s als een ontzettende onderdrukking te beschouwen. In het licht van deze innerlijke toestand bezien kan men er natuurlijk niet aan denken, dat de Westelijke Oekraïne van de Sovjet-Unie, zoals zij nu bestaat, zich vrijwillig zal aansluiten. Hieruit volgt dat aan de vereniging van de Oekraïne de bevrijding van de zg. Sovjet-Oekraïne van de stalinistische laars vooraf moet gaan. Ook in dit opzicht zal de bonapartistische kliek oogsten, wat zij gezaaid heeft.

Maar zou dat niet een militaire verzwakking van de Sovjet-Unie betekenen? Zullen de “vrienden” van het Kremlin ontzet uitroepen. Wij antwoorden: de oorzaak van de verzwakking der Sovjet-Unie ligt in de steeds groeiende middelpuntvliedende tendensen, die de bonapartistische dictatuur verwekte. In geval van een oorlog kan de haat der massa’s tegen de heersende kliek leiden tot het ineenstorten van alle sociale verworvenheden van de Oktoberrevolutie. De bron van de defaitistische stemmingen is gelegen in het Kremlin. Anderzijds zou een onafhankelijk Sovjet-Oekraïne alleen reeds op grond van haar eigen belangen een machtig bolwerk voor de Sovjet-Unie in het Zuidwesten uitmaken. Hoe eerder de huidige bonapartistische kaste verzwakt, ten val gebracht, vernietigd en verjaagd wordt, des te sterker zal de verdediging van de Sovjetrepubliek worden en des te hechter zal haar socialistische toekomst zijn.

Tegen imperialisme en Moskous bonapartisme

Natuurlijk zou een onafhankelijke arbeiders en boeren Oekraïne zich later bij de Sovjetfederatie aansluiten; echter vrijwillig en onder voorwaarden, die zijzelf als aannemelijk beschouwt en die natuurlijk een revolutionaire vernieuwing van de Sovjet-Unie vooropstellen. De werkelijke bevrijding van het volk der Oekraïne is niet denkbaar zonder een revolutie of een reeks revoluties in het Westen, die ten slotte tot het stichten van de Verenigde Sovjetstaten van Europa zouden moeten voeren. Een onafhankelijke Oekraïne zou zich bij deze federatie als gelijkberechtigd lid aansluiten kunnen en dit ook zonder twijfel willen. De proletarische revolutie van haar kant zou van het ergerniswekkende gebouw van het stalinistische bonapartisme geen steen op de andere laten. In dit geval zou het nauwste bondgenootschap tussen de Verenigde Sovjetstaten van Europa en de vernieuwde Sovjet-Unie onvermijdelijk en voor het Europese en Aziatische continent — met inbegrip van de Oekraïne natuurlijk — van enorm voordeel zijn. Maar hier gaat het reeds om vragen van de tweede en derde orde. Het hoofdvraagstuk is de revolutionaire garantie van de eenheid en onafhankelijkheid van een arbeiders en boeren Oekraïne enerzijds in de strijd tegen het imperialisme, anderzijds tegen het Moskouse bonapartisme.

De Oekraïne is bijzonder rijk aan ervaringen met foutieve wegen van de strijd voor de nationale bevrijding. Alles werd er geprobeerd: de kleinburgerlijke Rada, Skoropadski, Petljoera, “verbond” met de Hohenzollern en combinaties met de entente. Na al deze ervaringen kunnen alleen politieke lijken verder hun hoop stellen op fracties der bourgeoisie van de Oekraïne als leiders van de nationale bevrijdingsstrijd. Alleen het proletariaat van de Oekraïne is in staat, niet alleen de taak aan te geven, die werkelijk revolutionair is, maar ook om het initiatief voor haar oplossing te nemen. Het proletariaat, en alleen het proletariaat kan de boerenmassa’s en de werkelijke revolutionaire intellectuelen om zich verenigen.

In het begin van de vorige imperialistische oorlog probeerden de Oekraïners Melenewski (“Basak”) en Skoropis-Yeltoechowoski de Oekraïense vrijheidsbeweging onder de hoede van de Hohenzollerngeneraal Ludendorf te stellen. Daarbij bedienden zij zich van linkse frasen. Met een trap gooiden de revolutionaire marxisten deze mensen eruit. Zo moeten de revolutionairen verder ook handelen, als zij de toekomst voor zich willen hebben. De dreigende oorlog zal een gunstige atmosfeer bewerkstelligen voor avonturiers, wonderdoeners en zoekers van het Gulden Vlies van allerlei schakering. Deze heren, die met voorliefde hun handen warmen in de onmiddellijke omgeving van het nationale vraagstuk, mogen niet geduld worden in de strijdgelederen van de arbeidersbeweging. Niet het kleinste compromis met het imperialisme, noch met het fascistische, noch met het democratische! Niet de kleinste concessie aan de nationalisten der Oekraïne, noch aan de klerikaal-reactionaire, noch aan de liberaal-pacifistische! Geen “Volksfronten"! Volkomen onafhankelijkheid van de proletarische partij als voorhoede van de arbeiders.

Voor een internationale discussie

Dit is volgens mij de juiste politiek in het vraagstuk van de Oekraïne. Ik spreek hier als persoon en uit mijn eigen naam. Een internationale discussie over deze aangelegenheid zou moeten worden geopend. De eerste plaats in deze discussie moet ingeruimd zijn voor de revolutionaire marxisten van Oekraïne. Wij zullen de grootst mogelijke aandacht aan hun stem wijden. Maar het zou goed zijn, als zij zich zouden haasten. Er blijft ons maar weinig tijd ter voorbereiding!