Д. Т. Сузуки, Eрих Фром
Зен-будизмот и психоанализата

Eрих Фром

Психоанализата и зен-будизмот

(извадоци)


Првпат објавено: 1960
Извор: Тиме.мк
Превод: Тиме.мк
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2020


...

I. Денешната спиритуална криза и улогата на психоанализата

Како прв начин на пристап кон нашата тема, мора да ја разгледаме спиритуалната криза низ која во овој одлучувачки историски период поминува човекот на Западот, како и функцијата на психоанализата во таа криза.

Додека најголем дел од луѓето на Западот свесно не чувствуваат дека живеат во време на криза на западната култура (во некоја радикално критична ситуација, мнозинството луѓе веројатно никогаш и биле свесни за кризата), постои согласност, барем меѓу извесен број критичари, за постоењето и природата на оваа криза. Тоа е кризата што била опишувана како „неспокој“, „здодевност“, „тегобност на столетието“, ќорсокак на животот, автоматизација на човекот, отуѓување од себеси, од другите и од природата. Човекот го следел рационализмот до точката кога тој се преобратува во краен ирационализам. Почнувајќи од Декарт, човекот сѐ повеќе ја одвојувал мислата од чувствата; единствено мислата се смета за рационална – чувството според самата своја природа е ирационално; личноста, јас, била сведена на интелект, кој го сочинува моето битие и кој треба да ме контролира, како што ја контролира природата. Власта на интелектот врз природата и производството на сѐ повеќе и повеќе работи станува најважна цел во животот. Во овој процес човекот се преобратил во предмет, животот станал подреден на поседувањето, со „битието“ господари „поседувањето“. Додека грчките и еврејските извори на западната култура го сметале совршенството на човекот за цел на животот, современиот човек е заинтересиран за совршенството на работите и за знаењето како да ги направи. Западниот човек е во состојба на шизоидна неспособност да доживее чувства, затоа и е растроен, депримиран и очаен. Тој сѐ уште се стреми кон среќа, индивидуализам, иницијатива – но, во суштина, нема цел. Прашајте го за што живее, која е целта на сите негови тежнеења – тој ќе се збуни. Некои ќе речат дека живеат за своите семејства, други – за да „се забавуваат“, трети – за да прават пари, но во стварност никој не знае за што живее; се нема цел, освен желбата да се избега од несигурноста и самотијата.

...

II. Вредноста и целите на Фројдовата концепција на психоанализата

...

На почетокот на овој век, луѓето кои посетувале психијатар биле главно луѓе што страдаат од некакви симптоми. Имале парализирана рака или симптом на опсесивност, како на пример, незапирлив импулс за миење, или страдале од опсесивни мисли од кои не можеле да се ослободат. Со други зборови, тие биле болни во смисла во која зборот „болест“ се користи во медицината; понекогаш спречувајќи ги општествено да функционираат, онака како што функционира таканаречената нормална личност. Доколку тоа е она од коешто страдаат, нивниот концепт за лек кореспондира со концептот на болест. Тие сакале да се ослободат од симптомите, а нивниот поим за „здравје“ бил – да не се биде болен. Тие сакале да бидат здрави како секоја просечна личност или, кажано поинаку, сакале да бидат не повеќе несреќни и растроени отколку просечната личност во нашата средина.

Овие луѓе сѐ уште доаѓаат кај психоаналитичарот барајќи помош и за нив психоанализата сѐ уште е терапија чија цел е отстранување на нивните симптоми, овозможувајќи им да функционираат општествено. Меѓутоа, додека порано тие го сочинувале мнозинството од клиентелата на психоаналитичарот, денес се малцинство – веројатно не поради тоа што нивниот апсолутен број е помал одошто порано, туку поради тоа што нивниот број е релативно помал во споредба со многуте нови „пациенти“, кои функционираат општествено, кои не се болни во вообичаена смисла, но кои страдаат од „болеста на столетието“, неспокој, внатрешна умртвеност за која погоре зборував. Овие нови „пациенти“ го посетуваат психоаналитичарот не знаејќи од што навистина страдаат. Се жалат дека се депресивни, имаат несоница, несреќни се во своите бракови, не уживаат во работата и многу други слични проблеми. Обично веруваат дека овој или оној конкретен симптом е нивниот проблем и дека доколку се ослободат од таа непријатност, ќе бидат добро. Меѓутоа, тие пациенти обично не гледаат дека нивниот проблем не е депресијата, несоницата, нивните бракови или работата. Сите тие различни тегоби се само свесна форма во која нашата култура дозволува да биде изразено нешто што лежи многу подлабоко, што е заедничко за различни луѓе кои свесно веруваат дека страдаат од овој или од оној конкретен симптом. Вообичаените тегоби се отуѓување од себеси, од другите луѓе и од природата; свесноста дека животот ни се измолкнува како песок низ рацете и дека човек може да умре без воопшто да живеел; дека човек може да живее во изобилие, a сепак да е несреќен.

Каква помош психоанализата може да им понуди на оние кои страдаат од „болеста на столетието“? Помошта е, и мора, да се разликува од „лекувањето“ кое се состои во отстранување на симптомите кај оние кои не можат општествено да функционираат. За оние кои страдаат од отуѓеност, излекувањето не се состои во отсуство на болест, туку во присуство на благосостојба.

Меѓутоа, ако треба да ја дефинираме благосостојбата, се среќаваме со значителни проблеми. Доколку останеме во Фројдовиот систем, благосостојбата треба да се дефинира преку термините на теоријата на либидото, како способност за потполно генитално функционирање, или од друг агол на гледање, како свесност за скриената едиповска ситуација; дефиниции кои, според мое мислење, се само индиректни во однос на вистинскиот проблем на човековото постоење и постигнувањето на благосостојба на потполниот човек. Секој обид да се даде прелиминарен одговор на проблемот на благосостојбата мора да ја надмине Фројдовата рамка на објаснување и да води кон расправа за основниот концепт на човековото постоење што лежи во основата на хуманистичката психоанализа. Единствено така можеме да го положиме темелот за споредување на психоанализата и мислата на зен-будизмот.

III. Природата на благосостојбата – човековата психичка еволуција

Првиот пристап на дефиницијата на благосостојбата може вака да се формулира: благосостојбата е усогласеност со човековата природа. Ако отидеме подалеку од оваа формално тврдење, се поставува прашањето: што е усогласеноста со околностите на човечкото постоење? Кои се тие околности?

Човековото постоење загатнува едно прашање. Човекот е фрлен во овој свет без своја волја и од него повторно исчезнува без негова волја. Спротивно на животните кои во своите инстинкти имаат „вграден“ механизам за приспособување кон својата средина, живеејќи потполно внатре во природата, на човекот му недостасува таков механизам. Тој мора да го живее својот живот, тој не е живеен од него. Тој е во природата, а сепак ја трансцедентира, има свесност за себе, а таа свесност за себе како одвоен ентитет го прави да се чувствува неподносливо сам, изгубен, беспомошен. Самиот факт на раѓање содржи проблем. Во моментот на раѓање, животот му поставува прашање на човекот, а прашањето мора да биде одговорено. Мора да го одговора во секој момент; не неговиот ум, не неговото тело, туку тој самиот, човекот кој мисли и сонува, кој спие и јаде, плаче и се смее – целиот човек – мора да го одговори. Кое е прашање што го поставува животот? Прашањето е: како можеме да го надминеме страдањето, заробувањето, срамот што го создава искуството на одвоеноста; како да најдеме единство внатре во себе, со другите, со природата? Човекот мора некако да одговори на ова прашање; дури и во лудило одговорот се дава прецртувајќи ја стварноста надвор од себе, живеејќи потполно внатре во нашата школка, така совладувајќи го стравот од одвоеноста.

Прашањето е секогаш исто. Меѓутоа, постојат неколку одговори или, во основа, само два. Едниот се состои во надминувањето на одвоеноста и наоѓање на единството по пат на peгpecиja до состојба на единство, која постоела пред свесноста воопшто да се зароди, т.е. пред настанувањето на човекот. Другиот одговор се состои во потполното раѓање, во развивањето на сопствената свесност, разум, способноста за љубов до степен на надминување на сопственото егоцентрично мешање и постигнување нова хармонија, во ново единство со светот.

Кога зборуваме за раѓањето, обично се помислува на чинот на физиолошкото раѓање, кој за човечкото новороденче се случува по околу девет месеци од зачнувањето. Но, на многу начини ваквото раѓање е преценето. Во значајни аспекти животот на новороденчето една недела по раѓањето повеќе личи на интраутробното постоење одошто на животот на возрасниот маж или жена. Сепак, постои еден исклучителен аспект на раѓањето: папочната врвца е пресечена и новороденчето ја отпочнува својата прва активност – дишењето. Секое прекинување на примарните врски, оттука па натаму, е возможно само до тој степен до каде тоа прекинување е придружено со вистинско делување.

Раѓањето не е чин; тоа е процес. Целта на животот е потполно раѓање, иако повеќето од нас умираат пред да бидат родени на таков начин. Животот значи раѓање во секоја минута. Смртта настапува кога раѓањето ќе престане. Физиолошки, нашиот клеточен систем е во процес на континуирано раѓање; сепак, психолошки повеќето од нас завршуваат со раѓањето во одреден момент. Некои во потполност се мртвородени; тие продолжуваат да живеат физиолошки, иако психолошки копнеат да се вратат во утробата, во земјата, темнината, смртта; тие се ментално болни или блиску до тоа. Многу други продолжуваат понатака по патеката на животот. А, сепак не можат, така да се каже, сосема да ја пресечат папочната врвца; тие остануваат симболично приврзани за мајката, таткото, фамилијата, расата, државата, статусот, парите, боговите итн.; никогаш не излегуваат потполно сами и според тоа никогаш не бидуваат потполно родени.

Регресивниот обид да се одговори на проблемот на постоењето може да добие различни форми; она што им е заедничко за сите е што по правило се неуспешни и водат кон страдање. Еднаш, човекот беше откинат од претчовечкото, рајско единство со природата и тој никогаш нема да може да се врати од каде што дошол; два ангела со остри мечеви му го спречуваат враќањето. Враќањето може да се оствари само во смрт или во лудило – никако во живот и ментално здравје.

Човек може да тежнее да го пронајде ова регресивно единство на повеќе нивоа, кои едновремено се неколку нивоа на патологија и ирационалност. Може да биде обземен од страста да се врати во матката, во мајката земја, во смртта. Ако оваа желба е сеобземувачка и неконтролирана, резултатот е самоубиство или лудило. Помалку опасна и патолошка форма на регресивното барање единство е целта да се задржи врската со мајчината дојка, мајчината рака или татковата заповед. Разликите помеѓу овие различни цели ги одбележуваат разликите помеѓу различните типови личности. Оној кој останува поврзан со мајчината дојка е вечно зависно цицалче, кое еуфорично ја доживува љубовта, грижата, заштитата и обожувањето, а се исполнува со неподнослив немир доколку биде одвоено од мајката полна со љубов. Оној кој останува врзан за татковата заповед може да развива иницијативност и активност, но, секогаш под услов да постои авторитет кој наредува, кој дава пофалби и казнува. Уште еден облик на регресивна ориентација лежи во деструктивноста, во тежнеењето за надминување на одвоеноста преку страста за уништување на сешто и секој. Некој може да ја бара преку желбата да проголта и да припои кон себе сешто и секого, т.е. преку искусувањето на светот и сѐ во него како храна или преку отворена деструктивност кон сѐ, освен кон едно нешто – себеси. Уште еден обид да се залечи страдањето поради одвоеноста, лежи во градење на сопственото Его како изделен, утврден, неуништлив „предмет“. Тогаш личноста се доживува себеси како свој сопствен посед, сопствена моќ, углед, интелект.

Излегувањето на единката од регресивното единство е придружено со постепено совладување на нарцизмот. Кај новороденчето, веднаш по раѓањето нема дури ни свест за реалноста која постои надвор од него, во смисла на сетилна перцепција; тоа и мајчината брадавица, мајчината дојка сѐ уште се едно; тоа се наоѓа во состојба пред каква било субјект-објект диференцијација. По кратко време, кај секое дете се развива способноста за диференцијација на субјектот и објектот – но само во јасното чувство на свесност за разликата помеѓу мене и не-мене. Меѓутоа во смисла на чувствување, потребен е развој до потполна зрелост за да се надмине нарцисоидниот став на сезнајност и семоќност, доколку овој стадиум воопшто се достигне. Ова нарцисоидно однeсување јасно се забележува кај децата и невротичните луѓе, со исклучок што кај првите обично е свесно, додека кај вторите несвесно. Детето не ја прифаќа стварноста каква што е, туку каква што тоа сака да биде. Тоа живее во своите желби, а неговата претстава за стварноста е онаква каква што тоа сака да биде. Доколку неговата желба не е исполнета, тоа станува гневно, а функцијата на неговиот гнев е да го принуди светот (со посредство на мајката и на таткото) да се сообрази со неговите желби. При нормален развој на детето, ваквото однесување пополека се менува во зрело однесување, во свесност за стварноста и прифаќање на истата, нејзините законитости, а оттука и нужностите. Кај невротичниот човек, речиси секогаш наоѓаме дека воопшто не дошол до овој стадиум и не се откажал од нарцисоидната интерпретација на стварноста. Тој тврди дека стварноста треба да се приспособи на неговите идеи, а доколку утврди дека тоа не е случај, реагира или со импулс да ја принуди да одговори на неговите желби (т.е. да го направи невозможното), или со чувство на немоќ, бидејќи не може да го изведе невозможното. Поимот за слобода што го има оваа личност, без оглед дали е свесна за тоа или не, е нарцисоидна семоќ, додека пак, поимот за слобода на потполно развиената личност е во признавање на стварноста и нејзините законитости, делување во рамките на принудата, поврзувајќи се со светот продуктивно, зграпчувајќи го со сопствените способности за мислење и чувствување.

Овие различни цели и начините тие да се достигнат, сепак не се различни системи на мислење. Тоа се различни начини на постоење, различни одговори на потполниот човек, на прашањето кое животот му ги поставува. Тоа се истите одговори кои биле давани од различни религиски системи, кои ја сочинуваат историјата на религијата. Од примитивниот канибализам до зен-будизмот, човечката раса дала само неколку одговори на прашањето за постоењето, а секој човек во текот на својот живот дава некој од овие одговори, иако обично несвесен за одговорите што ги дава. Во нашата западна култура речиси сите мислат дека даваат одговори на христијанството или на јудаизмот, или одговор на просветлениот атеизам, но доколку би можеле да направиме ментален рендгенски преглед на секој човек, ќе најдеме толку многу следбеници на канибализмот, толку многу тотемски обожувачи, толку многу обожувачи на идоли од различен вид, а само малку христијани, евреи, будисти, таоисти. Религијата е формализиран и сложен одговор на човековото постоење, и со оглед дека може да биде споделена со другите, во свеста и со ритуалите, дури и најпримитивните религии создаваат чувство на разумност и сигурност преку сплотеноста со другите. Ако не е споделена, ако регресивните желби се во контраст со свеста и барањата на постоечката култура, тогаш тајната, индивидуална „религија“ е неврозата.

За да се разбере еден одделен пациент – или кое било човечко суштество – мора да се знае неговиот одговор на прашањето за постоењето, или поинаку кажано, што е неговата тајна, индивидуална религија, на што сите негови напори и страсти се посветени. Повеќето од она што се смета за „психолошки проблем“ се само секундарни последици на неговиот основен „одговор“ и оттука, бескорисен е обидот да се „лекуваат“ пред овој основен одговор – т.е. неговата тајна, приватна религија – да биде разбрана.

Враќајќи се повторно на проблемот на благосостојбата, прашањето е: како би можеле да ја дефинираме во духот на она што беше кажано до сега?

Благосостојбата е состојбата на достигнување потполн развој на разумот: разум, не само во смисла на интелектуално просудување, туку во смисла на дофаќање на вистината со „оставање на работите да бидуваат“ онакви какви што се (да го употребиме терминот на Хајдегер). Благосостојбата е можна само до степен каде што единката го надминала сопствениот нарцизам; до степен каде што единката е отворена, одговорна, чувствителна, разбудена, празна (во зен смисла). Благосостојбата значи да се биде во потполн емоционален однос со човекот и природата, да се надминат одвоеноста и оттуѓеносга, да се достигне искуството на единството со сѐ што постои – а сепак, едновремено, себеси да се доживеам како одвоен ентитет каков што јас сум, како ин-дивидуа. Благосостојбата значи да се биде потполно роден, да се стане она што човек потенцијално е; тоа значи да се има полн капацитет за радост и тага, или кажано поинаку, будење од полусонот во кој просечниот човек живее, и да се биде потполно разбуден. Ако благосостојбата е сето ова, тогаш тоа уште значи и да се биде креативен т.е. да се реагира и одговара на себеси, на другите, на сѐ што постои – да се реагира и одговара како вистински, потполн човек каков што сум, кон стварноста на сите и на сѐ, какви што тие се. Во овој чин на вистински однос се крие областа на креативноста, на гледањето на светот каков што е и доживувањето на истиот како мој свет, свет создаден и преобразен со моето креативно опфаќање, така што светот престанува да биде непознатиот свет „таму некаде“ и станува мој свет. Конечно, да се постигне благосостојба значи да се испушти Егото, да се отфрли алчноста, да се престане со трката за зачувување и зголемување на Егото, да се биде и да се доживува себеси преку чинот на бидување, а не преку имање, зачувување, копнеење, користење.

Во претходните забелешки, се обидов да укажам на паралелниот развој на поединецот и на историјата на религијата. Со оглед на фактот што овој труд се занимава со односот на психоанализата и зен-будизмот, чувствувам за потребно, во продолжение да образложам барем некои од психолошките аспекти на религиозниот развој.

Реков дека со самиот факт на постоењето, на човекот му се поставува прашање, и дека тоа прашање произлегува од неговата внатрешна противречност – да се биде дел од природата, а во истовреме да се трансцендира истата, со самиот факт што тој е живот свесен за себе. Секој човек кој го слуша прашањето што му е поставено и за кого одговорањето на истото станува предмет од „најголема важност“, кој го одговара како потполн човек, а не само со мисли, е „религиозен“ човек; а сите системи што се обидуваат да дадат, да подучуваат и да пренесат такви одговори се „религии“. Од друга страна, секој човек – и секоја култура – кои се обидуваат да се оглушат на проблемите на постоењето се нерелигиозни. He може да се наведе подобар пример за луѓе кои се глуви за прашањето на постоењето, одошто самите ние, кои живееме во дваесеттиот век. Се обидуваме да го одбегнеме прашањето, занимавајќи се со сопственоста, угледот, моќта, производството, забавата и конечно обидувајќи се да заборавиме дека ние – дека јас – постоиме. He е битно колку често мисли на Бог или оди во црква, или колку многу верува во религиозните идеи, ако тој, целиот човек, е глув за прашањето на постоењето, ако нема одговор на него, тој чекори во место и живее и умира како и милионите работи што ги создава. Тој мисли на Бог, наместо да го искуси бидувањето Бог.

...

Она што е заедничко за јудео-христијанската и зен-будистичката мисла е свесноста дека јас мора да се откажам од сопствената волја (во смисла на желба да се принуди, насочи, задуши светот во и надвор од мене) за да бидам потполно отворен, пресретлив, буден, жив. Во зен-терминологијата тоа често се нарекува „да се сториш празен“ – што не значи нешто негативно, се мисли на отвореноста за примање. Во христијанската терминологија тоа често се нарекува „да се погубиш себеси и да ја прифатиш божјата волја“. Изгледа дека зад овие две различни формулации, меѓу христијанското и будистичкото искуство нема голема разлика. Сепак, што се однесува до општоприфатената интерпретација и искуство, оваа формулација значи дека наместо сам да одлучува, човекот му го препушта одлучувањето на сезнајниот, семоќниот татко, кој се грижи и знае што е добро за него. Јасно е дека преку ваквото искуство човек не станува отворен и одговорен, туку покорен и послушен. Да се следи божјата волја во смисла на вистинско отфрлање на егоизмот е најдобро, доколку не постои концепт за Бог. Парадоксално, јас вистински ја следам божјата волја, доколку заборавам на Бог. Зен концептот за празнина го имплицира вистинското значење на откажувањето од сопствената волја, без опасност од враќање назад кон идолатрични концепти на татко – помагач.


Архива на Ерих Фром

марксистичка интернет архива