Првпат објавено: 1963
Извор: Erich Fromm, “Dogma o Kristu”, „Naprijed“, „Nolit“, Zagreb, 1986, 49-52 стр.
Превод: Календар
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2020
Раните верувања за Исус претрпеле промени. Човекот воздигнат до Бога станал Син Човеков, кој секогаш бил Бог и кој постоел пред сето сторено, кој бил едно со Бога, но кој требало да биде и разликуван од него. Има ли тоа менување на идејата за Исус и социо-психолошко значење, како што можевме да покажеме во случајот со раноадопционистичкото верување? Одговорот на тоа прашање ќе го најдеме преку проучување на луѓето кои, 200-300 години подоцна, ја создале догмата за Христос и верувале во неа. На тој начин, ќе можеме да ја разбереме нивната вистинска животна ситуација и нејзините психички аспекти.
Најважни се овие две прашања: Кои биле христијаните во првите векови после Христос? Дали христијанството останува религија на страдалничките палестински Евреи занесеници, а доколку не, тогаш кој доаѓа на нивно место и им се придружува?
До првата голема промена во составот на верниците дошло кога христијанската пропаганда им се обратила на паганите и кога во победоносниот поход се здобила со симпатизери помеѓу нив и тоа во речиси целото Римско царство. Значењето на промената на националноста меѓу следбениците на христијанството не би требало да се потценува, иако таа не одиграла никаква решавачка улога сѐ додека битно не се променил социјалниот состав на христијанската заедница, то ест сѐ додека таа се состоела од сиромашни, угнетени и обесправени луѓе, кои чувствувале заедничко страдање, заедничка омраза и заедничка надеж.
Познатата Павлова осуда на заедницата на Коринтјаните, без сомнение, вреди за втората и третата генерација на мнозинството од христијанските заедници, како и за апостолскиот период.
„Оти, погледајте го знаењето свое, браќа, да нема ни многу премудри по тело, ни многу посилни, ни многу благородни; туку, она што е лудо пред светот, тоа го избра Бог за да ги посрамоти премудрите, и она што е слабо пред светот, тоа го избра Бог да ги посрамоти јаките; и она што е неблагородно пред светот и уништено, тоа го избра Бог, и она што е не – да го уништи тоа што е“ (I Кор. 1:26-28).
Меѓутоа, иако големото мнозинство следбеници кои Павле ги придобил за христијанството во првиот век сѐ уште било од најниските класи – скромни занаетчии, робови и ослободени робови – во заедниците постепено почнал да се вовлекува еден друг социјален елемент: образованите и имотните. Павле всушност бил еден од првите христијански водачи кој не потекнувал од пониските класи. Тој бил син на имотен римски граѓанин, бил фарисеј и оттаму еден од интелектуалците кои ги презирале христијаните и кого христијаните го мразеле.
„Тој не бил пролетер кој не бил запознаен со политичкиот поредок, ниту му се спротивставувал со омраза, ниту бил оној што немал интерес за негово траење, надевајќи се на негова пропаст. Од самиот почеток бил од повеќе близок до моќниците од власта и премногу добро ги познавал благодетите на светиот ред за да би имал сосема поинакво мислење за етичката вредност на државата од, да речеме, некој член на домашната партија на зелотите или од некој од сопствените колеги фарисеи, кои во римската доминација гледале, во најдобар случај, помало зло во споредба со полу-еврејските херодовци.
Преку ширењето на своето учење, Павле во прв ред му се обраќал на најнискиот општествен слој, но несомнено и на некои од поимотните и пообразованите луѓе, особено на трговците, кои преку лутањата и патувањата, неспорно станале значајни во ширењето на христијанството. Но, сѐ до длабоко во второто столетие, вистинската основа на заедниците ја претставувале пониските класи. Тоа го покажуваат поодделни одломки од изворната литература кои, како Посланијата на Јаков или Книгата на Откровението, просто дишат со пламена омраза кон моќните и богаташите. Неизвештачената форма на таквите литературни парчиња и општата смисла на есхатологијата покажуваат дека „членовите на христијанските заедници, непосредно по апостолското доба, сѐ уште биле примани од редовите на сиромашните и неослободените“.
Околу средината на вториот век, христијанството почнало да придобива следбеници помеѓу средните и вишите класи на Римското царство. Првенствено, токму жените на истакнати позиции и трговците го прифатиле ширењето на тоа учење; христијанството се проширило во нивните кругови и потоа постепено продрело во круговите на владејачката аристократија. Кон крајот на вториот век, христијанството веќе престанало да биде религија на сиромашните занаетчии и робови. И пред да стане државна религија под царот Константин, тоа веќе во Римското царство станало религија на пошироките општествени кругови на владејачката класа.
Околу 250 до 300 години по раѓањето на христијанството, приврзаниците на таа вера биле потполно различни од првите христијани. Тие повеќе не биле Евреи, кои постраствено од кој било друг народ верувале во месијанското време кое наскоро ќе дошло. Тие сега, всушност, биле Грци, Римјани, Сиријци и Гали – накусо, членови од сите народи во Римското царство. Поважна од таа промена во националноста била општествената разлика. Навистина робовите, занаетчиите и „бедниот пролетаријат“ сочинувале најголем дел од христијанската заедница, но христијанството истовремено исто така станало религија на угледните и владејачки класи на Римското царство.
Во врска со таа промена во општествената структура на христијанските цркви, мора да ги разгледаме општите економски и политички прилики во Римското царство, кое доживеало темелни промени во тој период. Националните разлики внатре во светското царство постојано исчезнувале. Дури и странец можел да стане римски граѓанин (Едиктот на Каракала, 212). Истовремено, царскиот култ делувал како обединувачка врска која што ги укинува националните разлики. Економскиот развој бил обележен со процес на постепено, но сѐ побрзо воспоставување на феудалниот систем:
„Новите односи, откако се консолидирале по крајот на третиот век, веќе не познавале никаков слободен труд, ами само присилна работа во статусни групи (или имоти) кои станале наследни, кај селското население и во колониите, ама и кај занаетлиите и црквите, како и (што е добро познато) кај патрициите, кои станале главни носители на даночните побарувања. Така кругот се затворил. Развојот се вратил на точката од која што започнал. Се воспоставил средновековниот поредок.“
Политичкиот израз на таа економија во опаѓање, која се враќала кон новата, „природна економија“ врзана за државата, била апсолутистичката монархија, која што ја обликувале Диоклецијан и Константин. Се развил еден хиерархиски систем на бескрајни потчинетости, на чиј врв била личноста на божествениот цар, кому масите морале да му укажуваат почит и љубов. Во релативно краток временски период, Римското царство станало феудален класен систем со строго утврден поредок, во кој најниските слоеви не можеле да очекуваат дека ќе им се поправи положбата, затоа што стагнацијата предизвикана од рецесијата на производствените сили го оневозможувала прогресивниот развој. Општествениот систем се стабилизирал и со него се управувало од врвот, а за поединецот кој бил на дното, морало да се направи нешто за полесно да можел да ја поднесе својата положба.
...