Првпат објавено: 1966
Извор: Ерих Фром „За непослушноста и други есеи“, „Комунист“, Скопје, 1989, 46-56 стр.
Превод: Слободанка Марковска, Анета Маркоска
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: мај 2020
Една од најинтересните појави во оваа деценија, особено во Европа, Соединетите Држави и Латинска Америка, претставува ренесансата на хуманизмот. Врската помеѓу „хуманизам“ и „ренесанса“ најчесто е обратна: имено, обично се говори за хуманизмот на Ренесансата. Всушност постои и дефиниција на хуманизмот — која според мое мислење е претесна — а конкретно се однесува на хуманизмот како движење од петнаесеттиот и шеснаесеттиот век, кое бара враќање кон класичните науки и јазици, грчкиот, еврејскиот и латинскиот. Сосема различна од оваа е дефиницијата на хуманизмот како глобална филозофија на човекот — филозофија која својот врв го постигнала во Ренесансата, но која има традиција долга 2500 години што започнала со пророците во Западниот Свет и будистичките учења на Исток.
Кои се главните принципи на овој хуманизам? Хуманистичката филозофија може да се опише вака: прво, верба во единството на човечкиот род, имено, дека не постои ништо човечко што не може да се најде во секој од нас; второ, истакнување на човечкото достоинство; трето, истакнување на човечката способност да се развива и усовршува себеси; и четврто, истакнување на разумот, објективноста и мирот. Современиот полски филозоф Адам Шаф дава еден друг опис во својата книга „Марксизмот и човечката единка“.[1] Хуманизмот тој го нарекува „систем на мисли, кој човекот го сфаќа како највисоко добро и кој настојува во практиката да создаде најдобри услови за негова среќа.“
Ќе се обидам да изложам како оваа хуманистичка филозофија се пројавувала во различни културни периоди.
Најнапред, будистичкиот хуманизам. Класичниот будизам е учење кое денес би се нарекло егзистенцијалистичка филозофија, почнувајќи од анализата на вистинските услови за човечка егзистенција, па сѐ до идејата дека човечката егзистенција нужно имплицира страдање, и дека постои само еден начин да се одбегне страдањето, имено, со совладување на алчноста. Во ова сфаќање постои поим за човекот воопшто, модел на човечка природа и истовремено одговор на она што според будизмот претставува проблем на човекот, имено, човековото страдање.
Друга гранка на хуманистичката филозофија се сретнува во Стариот Завет. Изаија[2] вели: „Во тој ден пат ќе оди од Египет до Асирија... Во тој ден Израел, трет со Египет и Асирија, благословен ќе биде на земјата. Господ ќе ги благослови велејќи, Благословен биди народе мој египетски, Асиријо дело на моите раце и Израел мој завету.“ Ова е истовремено пример и за духот на универзализмот и за пристап кон човекот поединечно како средиште на мислата. Во Стариот Завет има една идеја која е специфично хуманистичка мисла, да се љуби ближниот свој (што е прилично тешко, како што знаеме) и друга, која стои значително повисоко од претходната — да се љуби туѓинецот, оној со кого не си поврзан ни по крв ни по каква и да е друга блискост. Стариот Завет вели: „Љубете го туѓинецот зашто туѓинци бевте во Египет, та душата негова позната ви е.“[3] Овде е содржана идејата дека човек може да разбере друг човек само доколку го искусил она што го искусил и другиот. Уште повеќе, дека сите ние споделуваме исто човечко искуство. Затоа ние се разбираме едни со други.
Истата идеја продолжи да живее во христијанската мисла преку заповедта „љубете го непријателот свој“.[4] Ова е чудно барање за едно општество во кое 95 проценти од луѓето тврдат дека веруваат во бога, а не забележуваат дека извештаите од војната во Виетнам говорат главно за тоа колку Виетнамци убиваме секој ден. Тоа е парадоксот на христијанската култура во која религијата речиси целосно станала идеологија. Меѓутоа, во рамките на христијанската религија идејата за Христос сама по себе беше израз на хуманистичкиот дух. Никола Кузански, еден од најголемите теолози на Ренесансата, велеше дека „хуманоста на Христос ги поврзува луѓето и претставува врвен доказ за внатрешното единство на човештвото“. И овде како и во секоја хуманистичка мисла, се истакнува внатрешното единство на човештвото.
Постои и грчки хуманизам во кој сретнуваме дела како што е Софоклеовата „Антигона“, една од најголемите хуманистички драми, каде Антигона е олицетворение на хуманизмот, а Креонт ги претставува законите на нехуманоста создадени од човекот.
Големиот латински хуманист Цицерон напиша: „Целиот универзум треба да се сфати како заедница и на богови и на луѓе.“ Идејата на Цицерон за заедница на луѓето сосема е различна од онаа на Обединетите Нации. Оваа идеја, овде толку прекрасно изразена, е многу порадикална и подалекусежна.
Големите имиња на Ренесансниот хуманизам — Еразмо, Пико дела Мирандола, Постел и многу други развија поим на хуманизам во којшто акцентот е ставен врз „човекот како таков“, врз целиот човек, врз комплетниот човек чија задача е целосно да се развие и да стане она што потенцијално е. Со свртувањето на ренесансната мисла кон потенцијалите на човекот коишто мора да се реализираат, започнува еден нов вид хуманистичко мислење. Тоа не му е туѓо на претходниот хуманизам, но сепак, еден аспект е многу посилно нагласен. И натаму хуманистичките мислители од Ренесансата инсистираа на разумот и, пред сѐ, на мирот. Тие го согледаа фанатизмот што постоеше помеѓу двете фракции на тоа време, протестантите и католиците; ја видоа и ирационалноста на чувствата што произлегуваа од него; тие се обидоа да ја спречат војната; и не успеаја. Триесетгодишната војна, толку погубна за Европа како материјално така и духовно, избувна наспроти жестоките напори на хуманистичките филозофи да ја спречат преку создавање атмосфера на разумот.
Од филозофијата на Просветителството, во периодот помеѓу седумнаесеттиот и деветнаесеттиот век би спомнал само неколку имиња — Спиноза, Лок, Лесинг, Фројд и Маркс. Но, еден од најголемите европски хуманисти беше секако Гете. Во 1814 година тој напиша: „Германската нација е ништо, но Германецот е нешто. А сепак, тие си мислат дека е вистинито спротивното. Германците би требало да се раселат низ светот како Евреите, за целосно да го развијат, во интерес на човештвото, сето добро што е во нив.“ Еден ваков став, доколку би бил изречен денес во Германија, би се сметал за злосторнички и практично неразумен, а и за многу други нации тој би бил шокантен. Дозволете уште еднаш да го цитирам Гете, од она што тој го напишал во 1814 година, во времето на таканаречените „ослободителни војни“ против Наполеон: „Нашата младина смета дека е згодно да им се придружи на вооружените сили. Тоа е многу привлечно занимање, особено затоа што овозможува стекнување репутација на потврден патриот.“
Вистинската суштина на хуманизмот, идејата дека целата човечност е во секој од нас, може да се најде и во Ренесансата и пред неа, но кај Гете таа е најјасно формулирана. „Луѓето во себе ја носат не само својата сопствена индивидуалност, туку и целата човечност со сите нејзини потенцијали.“ Оваа хуманистичка идеја Фројд на извесен начин ја преточи во практика: психоанализата (т.е. настојувањето да се разбере она што е несвесно во другата личност) претпоставува дека тоа што го откривме во несвесното кај другиот, живее и во нас. Како инаку би можела да се разбере несвесната, неконвенционалната и скриената содржина на туѓиот ум, доколку секој од нас не е по малку луд, зол, добар, доколку сите ние не ги носиме сите можности, и добри и лоши, што постојат во човекот? (Се разбира, овде зборувам за разбирање, не за интерпретација според учебник.)
Еден од последните големи хуманисти од минатиот век беше Маркс. Во „Филозофските ракописи“[5] тој напиша: „Едно суштество е за себе самостојно само тогаш кога стои на свои сопствени нозе, а на свои сопствени нозе стои само тогаш кога своето постоење го должи на самото себе. Човек кој живее од милоста на друг, себеси се смета зависно суштество.“ Човекот е независен единствено ако на сестран начин го присвојува своето сестрано битие и така е целосен човек. Тука Маркс им е близок на Гете и на ренесансните филозофи. Но она што Маркс го истакнуваше повеќе од кој и да е друг е независноста, т.е., тоа дека човекот својата егзистенција си ја должи себеси или, да го употребиме неговиот термин, на „самодејственоста“. Овде „дејственост“ не значи да се работи нешто, да се биде зафатен, туку процес на внатрешна продуктивност, поим кој е многу сличен со оној на Аристотел и Спиноза. Малку подолу, Маркс ова го изразува и вака:[6] „Ако твојата љубов не предизвикува љубов (ако ти како вљубен човек не си способен со своето пројавување како човек да станеш и љубен човек), тогаш твојата љубов е немоќна, таа е несреќна.“ Читател кој не знае дека ова е Маркс, можеби ќе посегне по будистички или ренесансни извори. За жал Маркс е погрешно претставен и во Советскиот Сојуз и во Соединетите Држави, така што оваа хуманистичка страна на неговата мисла не е многу позната.
Хуманизмот главно се појавува како реакција на некоја закана за човекот. Денес живееме во време на погубни закани за човечката егзистенција. Пред сѐ, со несопирливото подготвување на нуклеарна војна, очигледно е загрозена физичката егзистенција на човекот. Но исто така, загрозена е и неговата духовна егзистенција. Во индустриското општество — без разлика дали се работи за капиталистичко или таканаречено комунистичко — човекот сѐ повеќе станува ствар, homo consumens, вечен потрошувач. Сѐ е претворено во предмет на потрошувачка. Човекот се отуѓува и сѐ повеќе станува, да го употребам изразот на Хајдегер, „некој“, а не „јас“. Тој сѐ повеќе станува човек на организацијата, ствар, и се наоѓа во опасност да ја загуби суштината на својата човечност, да биде жив.
Новото хуманистичко движење, или ренесансата на хуманизмот, се појави во последнава деценија токму како реакција на ваквата опасност, и се разви, што е особено интересно, во сите идеолошки табори. Нов хуманизам наоѓаме во рамките на Католичката црква, кој особено беше поттикнат и потпомогнат од папата Јован XXIII. Треба само да се споменат имињата на Шарден, или католичките теолози како Карл Ранер, па да се види колку е живо ова хуманистичко движење. И во протестантската црква постои слична тенденција; Алберт Швајцер е еден од најголемите претставници на протестантскиот хуманизам. Иако е тоа малку познато, ваква ренесанса се збиднува и во марксизмот. Меѓутоа, не би требало да ја бараме во Советскиот Сојуз, зашто е тешко да се процени дали таму ја има или не, а и кога би ја имало, за неа не би се знаело ниту пишувало; неа очигледно ја има во помалите социјалистички земји, во Југославија, Полска, Чехословачка и Унгарија. Адам Шаф и Ѓерѓ Лукач се само две имиња од многуте кои ја изразуваат ренесансата на хуманизмот во рамките на марксизмот во Источна Европа.[7]
Точно е дека становиштата на католичките, протестантските и марксистичките хуманисти (дури и меѓу самите марксисти) во голема мера се разликуваат. Сепак тие имаат многу нешто заедничко. Прво, заедничкото истакнување дека не се важни само мисловните поими, туку и човечкото искуство што лежи зад тие поими, бидејќи еден ист мисловен поим може да изразува или да крие во себеси најразлични човечки реалности и обратно, мисловните поими можат да бидат само различни изрази на една иста човечка реалност. Со други зборови, иако ставот што го носи еден мисловен поим, било да е филозофски, политички или теолошки, е важен, тој има смисла само ако упатува на реалното искуство на човекот кој зборува за него. Мисловните поими, сами по себе се безвредни; секој може да ги научи како што се учи странски јазик — некој подобро, некој полошо. Но, тие не се ништо друго освен зборови доколку човековата секојдневна практика — што се однесува на прашањата за војната и мирот, за односот кон блиските и постапките што многу повеќе зборуваат за човекот отколку неговите зборови — не произлегува од неговата човечка супстанција. Затоа хуманистите од најразлични доктринарни и мисловни ориентации наоѓаат помеѓу себе повеќе заеднички нешта отколку разлики; едни со други добро се разбираат, иако остануваат во сопствената рамка на референција.
Втората одлика својствена на денешниов нов хуманизам е обземеноста со човекот, неговото целосно развивање и неговото спасување не само од физичко изумирање, туку и од духовна смрт со која му се заканува индустриското општество.
Оттука, не е чудно што денес хуманизмот од сите ориентации инсистира врз мирот, критикувајќи го при тоа фанатизмот и последиците од него — лудата подготовка за сеопшто уништување.
Токму заради многуте заеднички точки помеѓу хуманистите, дијалогот помеѓу нив е во подем; а тоа воопшто не е диспут во средновековна смисла, туку вистински дијалог. Конференцијата при Универзитетот во Нотр Дам, на пример, на едно место ги собра и марксистите од Европа и протестантските и католичките теолози. Минатата година (1965) и во Салцбург, Австрија, се одржаа две такви конференции. Поттикнати од духот на Екуменскиот Концил и од растечкиот тренд меѓу марксистите од помалите социјалистички земји да се занимаваат со проблемите на хуманизмот и човекот, таквите конференции ќе ги има сѐ почесто.
Секако дека постојат разлики помеѓу различните видови на современиот хуманизам. Современиот католички и протестантски хуманизам, иако акцентот го ставаат врз љубовта, толеранцијата и мирот, остануваат во теистички рамки на референција, при што овие цели и вредности ги оправдува со божјата егзистенција. Егзистенцијалистичкиот хуманизам, најгласно претставен од Сартр, ја нагласува комплетната слобода на човекот, но сепак, во голема мера имплицира очај и, би рекол, буржоаски еготизам. Се разбира, со оваа критика многумина нема да се согласат. Но, како и да е, нема сомнение дека Сартровиот егзистенцијализам сочинува еден дел од хуманистичката филозофија денес.
Има два аспекти на социјалистичкиот хуманизам на кои би сакал да се задржам. Едниот од нив јасно е изложен во книгата на професор Шаф. Тој ги истакнува следниве елементи на социјалистичкиот хуманизам: човекот е претставен како автономно суштество без теолошка рамка на референција; тоа е борбен хуманизам, што значи и политички хуманизам; тој е оптимистички, но не лишен од верба, туку од вина. (Разбирливо е дека во една земја каква што е Полска, каде главната битка се води помеѓу марксистите и Католичката црква, полскиот автор ќе ја истакнува својата отуѓеност од црквата.) Втор елемент според Шаф е љубовта кон ближниот, негацијата на еготизмот, при што среќата се состои во усреќувањето на другите. Овде се чувствува извесно влијание на буржоаскиот начин на мислење од деветнаесеттиот век, наликувајќи на она „најголемото добро за најголемиот број“, но бидејќи го негира еготизмот, тој е многу потемелен и всушност е во контраст со буржоаската мисла од последните неколку века. (Се разбира, укинувањето на општествените услови на општата несреќа е практичниот и политичкиот аспект на марксистичкиот хуманизам.)
Клучното прашање меѓутоа гласи: што за него значи „борба за среќата на другите“, и тоа е вториот аспект што сакам да го разгледам. Што е среќа? Треба ли таа да се дефинира субјективно; дали е среќа тоа кога некој прави што сака? Во тој случај мазохистот е среќен кога е тепан, садистот кога тепа, а наркоманот кога зема дрога. При вакво субјективистичко дефинирање на среќата, кога секому се дозволува да го добие она што го сака, добиваме буквална laissez-faire теорија во сферата на моралот, и таа станува сосема бесмислена зашто доколку не се смести во објективни рамки, овој вид среќа може да биде и најлош и најдобар.
Но, може ли целта на животот да се дефинира во објективно валидни рамки? Ако го сториме тоа, не се враќаме ли кон традиционалната религија или кон Сталиновиот систем — кога црквата или државата одредувале што е убаво, што е добро и кон што треба да се стреми човекот? Така се јавува еден сериозен проблем, имено, дали постои начин да се помири оваа ужасна противречност — односно, да се дојде до објективно валидни вредности без враќање кон државно или црковно контролиран систем на вредности кој би им се наметнувал на луѓето? Овие прашања им се заеднички на повеќето хуманисти без оглед на тоа дали се согласуваат со Шаф или не.
Ние мораме да ги прифатиме принципите според кои не смее да постои никаква догма ниту сила, а бидејќи ова е нетеистички поим на хуманизам, идеите и вредностите не смеат да бидат засновани врз верувањето во бога. Луѓето не смее насилно да се спречуваат во остварувањето на нивните желби дури и кога се работи за дрога или некој вид сексуална активност, доколку тоа не ги повредува другите луѓе. (Макар што според мое мислење, сексот не е значаен извор на повреди.) Ми се чини дека излезот не е во воведување табуи и забрани во задоволувањето на желбите, туку во поттикнување на човекот да ги негува оние желби кои се навистина човечки, желбите на едно развиено, активно и живо човечко суштество. Единствено со негување на човечки желби може да се постигне прогрес; прогресот не може да произлезе од постојниот начин на регулирање на желбите бидејќи овој едноставно не функционира.
Како може желбите да се стимулираат? Јас мислам, главно на два начина. Прво, сериозно да се земе целата наша хуманистичка традиција зашто тоа досега воопшто не е сторено. Најмногу од она што е речено за нашата традиција е проповедање, односно идеологија, и тоа не ги одразува фактите на животот. Прашање е дали нашата хуманистичка традиција — традицијата на најдобрите години што ги минал човечкиот род, имено, последните 2500 години — може да биде предизвик за начинот на живеење што го водиме. И второ, јас како социјалист верувам дека човечките желби може да се поттикнуваат единствено преку поинаква општествена практика и организација, и преку поинаква атмосфера во општеството.[8]
Следното прашање е како да се утврди валидноста на определени човечки цели и вредности ако нивната валидност не е заснована врз верувањето во бога, откровението или едноставно врз традицијата? Јас верувам дека тоа може да се направи со истражување на условите на човечката егзистенција, со анализа на интринсичните противречности и со анализа за тоа како тие оптимално да се разрешат. Ова многу успешно го оствари будизмот пред 2500 години. Можеме да се согласиме или да не се согласиме со заклучоците на будизмот, кој денес и онака во голема мера погрешно е разбран, но сигурно е дека тој беше целосно немитолошки и рационален обид да се разбере човечката егзистенција, да се увидат нејзините проблеми и да се најде одговор. Веројатно се можни и подобри решенија, но методолошки тој првпат даде една објективна и рационална анализа.
Уште поконкретно, мислам дека вредностите и одговорите на ваквиот хуманизам треба да ги бараме во следнава насока. Постои врвна вредност во продуктивната персоналност која е самодејствувачка во Спинозина, Гетеова и Марксова смисла. Тоа е спротивно на homo consumens, вечното цицалче, кој претставува просечна карактерна структура во индустриското општество денес. Понатаму, личноста би требало да ги развива својата љубов и разумот. Друга врвна вредност би била способноста на човекот за трансцеденција, збор кој обично се употребува во теолошките дискусии. Во нив се вели дека човек треба да излезе надвор од себе за да стане целосен човек, при што „надвор од себе“ обично се дефинира како бог. Но, ако зборуваме за човечко искуство, идејата за бог станува непотребна, па се јавува прашањето, може ли човек да го напушти своето его? Може ли да го напушти затворот на својата сопствена поединечна егзистенција? Може ли тој да се испразни себеси? Може ли да биде отворен кон светот? Може ли, како што се изразија мистиците, да биде празен за да биде полн? Може ли да биде сиромав за да биде богат? Или да го употребиме исказот што често го користеше Маркс: „Важно е човек да биде многу, а не да има многу или да троши многу.“ Со радикализирање на овој став ќе дојдеме до нешто што може да се нарече атеистички мистицизам каков што наоѓаме во зен-будизмот, како и меѓу еден број западни филозофи кои инаку немаат ништо заедничко со зен-будизмот. Ова уште може да се опише како чувство на единство со светот, кое не е засновано врз верување во бог во појмовна смисла, но кое сепак и не се разликува толку од некои христијански, еврејски или муслимански мистици кои со други поими и други зборови изразија исто искуство.
Треба да се рече и тоа дека секој ваков хуманизам мора да има строга хиерархија на вредности; без тоа другите елементи немаат смисла. Овде се работи за вистинска, а не за идеолошка хиерархија. Ако некој сака да стане пијанист и притоа вежба половина час неделно, тој едноставно е луд — аналогно на тоа, човек се лаже ако верува дека ќе ги достигне вредностите на хуманизмот без нив да ги зададе и без да укаже на супериорноста на една вредност над друга. Тоа не мора да значи дека е луд во вистинската смисла. Доколку човек треба да одлучи помеѓу Господ и Цезар (зборувам со теолошки речник) најверојатно ќе му се предаде на Цезар; сигурно нема да го одбере Господа, ниту пак оние вредности кои нему му се еквивалентни во еден развиен хуманистички систем.
Во деветнаесеттиот век Ниче изјави дека Господ е мртов. Денес истото го изјавуваат и еден број протестантски теолози. За повеќето луѓе тоа веројатно е вистина. Меѓутоа, суштинското прашање денес не е дали Господ е мртов, туку дали човекот е мртов? Човекот, и тоа не физички мртов, во овој момент — иако и таква закана постои — туку духовно мртов. Дали човекот е, и дали сѐ повеќе станува автомат што сосема ќе се испразни и ќе остане без виталност. Новиот хуманизам во сите негови облици обединет е во решеноста дека човекот не треба да умре, а католиците и протестантите, иако се загрижени за божјиот опстанок, со сите други хуманисти ги обединува фактот дека на прво место го ставаат напорот да се спречи смртта на човекот.
Не е важно само да се протестира против злото; денес постојат толку многу зла што навистина секој има прилика во која може да протестира. Но замислете за момент дека веќе не постои расното прашање, ниту пак војната во Виетнам. Што би правеле со својот живот? Мислам дека човек мора да биде свесен дека протестирањето, иако е нужно, не е единствена форма на човечкото пројавување и сметам дека за помладата генерација е клучно да размисли за тоа каде ќе најде рамка на референција, ориентација и оддаденост кои нема да бидат ниту оние на буржоаскиот свет, целосно субјективни, ниту оние на религијата, пропишани од догмата и од организацијата што ја поддржува догмата — туку да бидат вредности кои водат кон поголема животност во хуманистичка смисла. Не смееме да се плашиме од соочувањето со духовните проблеми на нашата човечка егзистенција.
Забелешки на авторот
[1] Адам Шаф „Марксизмот и човечката единка“, објавено на полски и германски. Англиското издание во Соединетите Држави ќе се појави кон крајот на 1966 (McGraw—Hill Paperback Series).
[2] Од Библијата, Isaiach (Изаија) 19: 23-25.
[3] Исто, Exodus (Егзодусот) 23,9.
[4] Исто, Matthew (Матеја) 5,44.
[5] MEGA I, 3, стр. 124.
[6] MEGA I, 3, стр. 149.
[7] Меѓународен симпозиум за социјалистичкиот хуманизам (An International Symposium on Socialist Humanism) Е. Фром, уредник (Doubleday, 1965, Ѕ 6.00). Трудови на марксисти од Соединетите Држави и Европа, вклучувајќи и некои од помалите социјалистички земји. Кон крајот на 1966-та ќе излезе и броширано издание (Anchor Books).
[8] Ерих Фром Здравото општество (The Sane Society, Holt, Rinehart and Winston/Routledge and Kegan Paul plc.).