Устав на Социјалистичка Република Македонија од 1974


Глава V

Слободи, права и должности на човекот и граѓанинот

Член 203

Слободите и правата на човекот и граѓанинот утврдени со уставот се остваруваат во меѓусебна солидарност на луѓето и со исполнување на должностите и одговорностите на секого спрема сите и на сите спрема секого.

Слободите и правата на човекот и граѓанинот се ограничени само со еднаквите слободи и права на другите и со интересите на социјалистичката заедница утврдени со уставот.

Секој е должен да ги почитува слободите и правата на другите и е одговорен за тоа.

Член 204

Граѓаните се еднакви во правата и должностите без оглед на националноста, расата, полот, јазикот, вероисповеста, образованието или општествената положба.

Сите се еднакви пред законот.

Член 205

Неприкосновено и неотуѓиво е правото на работниот човек и граѓанинот на самоуправување со кое на секого му се обезбедува да одлучува за своите лични и заеднички интереси во организациите на здружениот труд, месните заедници, самоуправните интересни заедници и другите самоуправни организации и заедници и во општествено-политичките заедници, како и во сите други облици на своето самоуправно здружување и меѓусебно поврзување.

Секој е одговорен за самоуправното одлучување и за спроведувањето на одлуките.

Член 206

Граѓанинот што наполнил 18 години живот има право да избира и да биде избран за член на делегација во основната самоуправна организација и заедница и за делегат во собрание на општествено-политичка заедница.

Работникот во организацијата на здружениот труд како и работниот човек во сите облици на здружување на трудот, средствата и интересите, без оглед на годините на животот, има право да избира и да биде избран во делегација за собранијата на општествено-политичките заедници и да избира делегати во собранијата на тие заедници.

Работникот во организацијата на здружениот труд, како и работниот човек во сите облици на здружување на трудот, средствата и интересите, без оглед на годините на животот, има право да избира и да биде избиран за член односно за делегат во органот на управувањето на организацијата.

Член 207

Граѓанинот има право да им поднесува претставки и предлози на телата и органите на општествено-политичките заедници и на другите надлежни органи и организации, да добие одговор на нив, како и да презема политички и други иницијативи од општ интерес.

Член 208

Секој е должен совесно и во интерес на социјалистичкото самоуправно општество да ја врши самоуправната, јавната и другата општествена функција што му е доверена.

Член 209

Загарантирано е правото на работа.

Правата стекнати врз основа на трудот се неотуѓиви.

Сите што управуваат или располагаат со општествени средства и општините и Републиката, се должни да создаваат поповолни услови за остварување правото на работа.

Општествената заедница создава услови за оспособување на граѓаните што не се наполно способни за работа, како и услови за нивно соодветно вработување.

Се гарантира, под условите определени со закон, право на материјално обезбедување за време на привремена невработеност.

На работникот може да му престане работата против неговата волја само под услови и на начин утврдени со закон.

Кој не сака да работи, а е способен за работа, не ги ужива правата и заштитата што припаѓаат врз основа на трудот.

Член 210

Се гарантира слободата на работа.

Секој слободно го избира своето занимање и вработување.

На секој граѓанин под еднакви услови му се достапни секое работно место и функција во општеството.

Забранета е присилната работа.

Член 211

Работниот човек има право на услови за работа што го обезбедуваат неговиот физички и морален интегритет и сигурност.

Член 212

Работникот има право на ограничено работно време.

Работното време на работникот не може да биде подолго од 42 часа во седмицата. Во определени дејности и во определени случаи со закон може да се пропише работното време, за ограничен период, да може да биде подолго од 42 часа во седмицата, ако тоа го бараат природата на работата или исклучителни околности.

Со закон можат да се определат условите за скратување на работното време.

Работникот има право на дневен и седмичен, како и на платен годишен одмор во траење од најмалку 18 работни дена.

Работникот има право на здравствена и друга заштита и на лична сигурност во работата.

Младината, жените и инвалидните лица уживаат посебна заштита на работата.

Член 213

Правото на работникот на социјално осигурување се обезбедува со задолжително осигурување врз начелата на заемност и солидарност и минатиот труд во самоуправните интересни заедници, а врз основа на придонесот од личниот доход и придонесот од доходот на основните организации на здружениот труд односно од придонесот од средствата на други организации, или заедници во кои работи. Со ова осигурување работникот, во согласност со закон, обезбедува за себе право на здравствена заштита и други права во случај на болест, права во случај на породување, намалување или губење на работната способност, безработност и старост и права на други облици на социјално осигурување, а за членовите на своето семејство — право на здравствена заштита, право на семејна пензија, како и други права по основ на социјалното осигурување.

Правата од социјалното осигурување за работните луѓе и граѓаните што не се опфатени со задолжителното социјално осигурување се уредуваат во согласност со закон врз начелата на заемност и солидарност.

Член 214

Загарантирано му е на граѓанинот да стекнува станарско право на стан во општествена сопственост, со кое му се обезбедува под услови определени со закон трајно да користи стан во општествена сопственост заради задоволување на личните и семејните станбени потреби.

Правото на граѓаните за користење на стан на кој постои право на сопственост се уредува со закон.

Член 215

Задолжително е основното образование во траење од најмалку осум години.

Материјални и други услови за основање и работа на училиштата и другите установи за образование на граѓаните и за унапредување на нивната дејност обезбедуваат, врз начелата на заемност и солидарност, работните луѓе, организациите на здружениот труд и другите самоуправни организации и заедници и општините и Републиката, во самоуправните интересни заедници во согласност со закон.

Граѓаните имаат право, под еднакви услови утврдени со закон, да стекнуваат знаења и стручна спрема на сите степени на образование, во сите видови училишта и во други установи за образование.

Член 216

Загарантирана е слободата на мислата и на определувањето.

Член 217

Загарантирана е слободата на печатот и на другите видови информирање и јавно изразување, слободата на здружување, слободата на говорот и на јавното истапување, слободата на собирот и на друго јавно собирање.

Граѓаните имаат право преку средствата за информирање да изразуваат и објавуваат свои мислења.

Граѓаните, организациите и здружени јата на граѓаните можат, под условите определени со закон, да издаваат печат и да шират информации преку други средства за информирање.

Член 218

Се гарантира правото на граѓанинот да биде известен за настаните во земјата и во светот, што се од интерес за неговиот живот и работа, како и за прашањата од интерес за заедницата.

Печатот, радиото и телевизијата и другите средства за јавно информирање и комуницирање се должни вистинито и објективно да ја известуваат јавноста, како и да објавуваат мислења и информации на органите, организациите и граѓаните, што се од интерес за јавноста.

Загарантирано е правото на исправка на објавена информација со која се нанесува повреда на право или интерес на човек, организација или орган.

Член 219

Научното и уметничкото творештво е слободно.

Творците на научни и уметнички дела, како и на научни откритија и технички пронајдоци имаат морални и материјални права на своите творби.

Правата на творците на своите творби не можат да се користат спротивно на интересите на општеството за применување на новите научни достигнувања и технички изуми.

Обемот, траењето, ограничувањето, престанокот и заштитата на правата на творците на своите творби, како и правата на организациите на здружениот труд во кои се создадени тие творби како резултат на здружувањето на трудот и средствата, се определуваат со закон.

Член 220

На граѓанинот му е загарантирана слободата на изразување на припадноста на народ односно народност или етничка група, слободата на изразување на националната култура и слободата на употреба на својот јазик и писмо.

Граѓанинот не е должен да се изјаснува на кој народ односно на која народност или етничка група ѝ припаѓа, ниту да се определува за припадност на еден од народите односно на една од народностите или етничките групи.

Противуставно и казниво е секое пропагирање или спроведување на национална нерамноправност, како и секое разгорување на национална, расна или верска омраза и нетрпеливост.

Член 221

Припадниците на етничките групи што живеат во Социјалистичка Република Македонија се рамноправни со македонскиот народ и народностите и имаат исти права и должности.

Општините и Републиката обезбедуваат припадниците на етничките групи да бидат сразмерно застапени во собранијата на општините и во Собранието на СРМ, како и да бидат соодветно застапени во нивните органи.

Член 222

На припадниците на етничките групи им се гарантира правото слободно да го употребуваат својот јазик, да ја изразуваат и развиваат својата култура, како и да се основаат установи и организации што го обезбедуваат остварувањето на овие права.

Општините и Републиката се грижат за развојот на радиото, телевизијата, печатот и културните дејности на јазиците на етничките групи.

Припадниците на етничките групи имаат право да го употребуваат знамето на етничката група.

Член 223

Одбраната на земјата е неприкосновено и неотуѓиво право и највисока должност и чест на секој граѓанин.

Член 224

Право и должност на секој граѓанин е да учествува во општествената самозаштита.

Член 225

Исповедувањето на верата е слободно и е приватна работа на човекот.

Верските заедници се одделени од државата и се слободни во вршењето на верските работи и верските обреди.

Верските заедници можат да основаат само верски училишта за подготвување на свештеници.

Противуставна е злоупотребата на верата и на верската дејност за политички цели.

Општествената заедница може материјално да ги помага верските заедници.

Верските заедници можат, во границите определени со закон, да имаат право на сопственост на недвижности.

Член 226

Животот на човекот е неприкосновен.

Смртна казна може по исклучок да се пропише и да се изрече само за најтешки облици на тешки кривични дела.

Член 227

Се гарантира неповредливоста на интегритетот на човековата личност и на личниот и семејниот живот и на другите права на личноста.

Забрането и казниво е секое изнудување на признавање и изјави.

Член 228

Слободата на човекот е неприкосновена.

Никој не може да биде лишен од слобода освен во случаи и во постапка утврдени со закон.

Лишувањето од слобода може да трае само додека постојат законски услови за тоа.

Незаконитото лишување од слобода е казниво.

Член 229

Лицето за кое постои основано сомневање дека извршило кривично дело може да биде притворено и задржано во притвор само кога е тоа неопходно заради водење на кривичната постапка или заради безбедноста на луѓето. Притворот се определува со одлука на судот, а само по исклучок, под услови определени со закон, со одлука на друг со закон овластен орган — најдолго до три дена.

На лицето што е притворено мора да му се врачи писмено образложено решение при притворувањето или најдоцна во рок од 24 часа од притворувањето. Против ова решение тоа лице има право на жалба по која судот одлучува во рок од 48 часа.

Траењето на притворот мора да биде сведено на најкратко нужно време.

Притворот може да трае по одлука на првостепениот суд најдолго три месеци од денот на притворувањето. Овој рок може да се продолжи со одлука на Врховниот суд на Македонија уште за три месеци. Ако до истекот на тие рокови не се подигне обвинителен акт, окривениот се пушта на слобода.

Член 230

Се гарантира почитувањето на човековата личност и човечкото достоинство во кривичната и во секоја друга постапка, во случај на лишување односно ограничување на слободата како и за време на извршување на казната.

Член 231

Секој има право на еднаква заштита на своите права во постапката пред судот, државните и другите органи и организации што решаваат за неговите права, обврски и интереси.

Секому му е загарантирано правото на жалба или на друго правно средство против одлуките на судовите, државните органи и другите органи и организации, со кои се решава за негово право или врз закон заснован интерес.

Правната помош се обезбедува преку адвокатурата како самостојна општествена служба и преку други видови правна помош.

Член 232

Никој не може да биде казнет за дело кое, пред да е сторено, не било предвидено со закон или со пропис заснован врз закон како казниво дело и за кое не била предвидена казна.

Кривичните дела и кривичните санкции можат да се определат само со закон.

Кривични санкции изрекува надлежниот суд во постапка пропишана со закон.

Никој не може да се смета виновен за кривично дело додека тоа не биде утврдено со правосилна судска пресуда.

Лице што е неоправдано осудено за кривично дело или без основа е лишено од слобода има право на рехабилитација и надоместок на штета од општествените средства, како и други права утврдени со закон.

Член 233

Загарантирано е правото на одбрана.

Никој што му е достижен на судот или на друг орган надлежен за водење постапка, не може да биде казнет, ако не е распитан според закон или ако не му е дадена можност да се брани.

Обвинетиот има право да си земе бранител на кого, согласно со закон, му се овозможува одбрана и заштита на правата и интересите на обвинетиот.

Со закон се определува во кои случаи обвинетиот мора да има бранител.

Член 234

На граѓаните им се гарантира слобода на движење и настанување.

Ограничување на слободата на движењето и настанувањето може да се предвиди со закон, и тоа само за да се обезбеди водење на кривичната постапка, да се спречи ширењето на заразни болести, да се заштити јавниот поредок или кога тоа го бараат интересите на одбраната на земјата.

Член 235

Станот е неповредлив.

Никој без решение донесено врз основа на закон не смее да влезе во туѓ стан или други простории, ниту во нив да врши претресување против волјата на нивниот држател.

На претресувањето има право да присуствува лицето чиј стан или простории се претресуваат или член на неговото семејство односно негов застапник.

Претресувањето може да се врши само во присуство на двајца сведоци.

Под услови предвидени со закон службено лице може да влезе во туѓ стан или простории без решение на надлежен орган и да врши претресување без присуство на сведоци, ако е тоа неопходно заради непосредно фаќање на сторителот на кривично дело или заради безбедност на луѓето и имотот, или ако е очигледно дека на друг начин не би можеле да се обезбедат докази во кривичната постапка.

Секое противправно влегување во туѓ стан и други простории и нивно претресување се забранети и казниви.

Член 236

Тајната на писмата и на другите средства за општење е неповредлива.

Само со закон може да се пропише дека, врз основа на одлука на надлежен орган, може да се отстапи од начелото на неповредливоста на тајната на писмата и на другите средства за општење ако е тоа неопходно за водењето на кривичната постапка или за безбедноста на земјата.

Член 237

Секој има право на заштита на здравјето.

Со закон се утврдува во кои случаи граѓаните што не се осигурени имаат право на заштита на здравјето од општествените средства.

Член 238

На борците, воените инвалиди и на членовите на семејствата на паднатите борци, како и на борците од Илинденското востание и од другите националноослободителни војни на Македонија, борците за демократски права и слободи, учесниците во антифашистичката борба и жртвите на фашистичкото насилство им се гарантираат права со кои се обезбедува нивната социјална сигурност и посебни права што се утврдуваат со закон.

На воените инвалиди и инвалидите на трудот им се обезбедува оспособување за работа, инвалидски права и други облици на заштита.

Член 239

Мајката и детето уживаат посебна општествена заштита.

Под посебна заштита на општествената заедница се малолетниците за кои родителите не се грижат како и другите лица што не се во можност сами да се грижат за себе и за заштита на своите права и интереси.

Член 240

Граѓаните што не се способни за работа, а немаат средства потребни за издржување, имаат право на помош од општествената заедница.

Член 241

Семејството ужива општествена заштита. Бракот и правните односи во бракот и во семејството се уредуваат со закон.

Бракот полноважно се склучува со слободна согласност на лицата што склучуваат брак пред надлежниот орган.

Родителите имаат право и должност да се грижат за подигањето и воспитувањето на своите деца. Децата се должни да се грижат за своите родители на кои им е потребна помош.

Децата родени вон брак имаат исти права и должности како и децата родени во брак.

Член 242

Право на човекот е слободно да одлучува за раѓање на деца.

Ова право може да се ограничи само заради заштита на здравјето.

Член 243

Човекот има право на здрава животна околина.

Општествената заедница обезбедува услови за остварување на ова право.

Член 244

Секој што користи земјиште, вода или други природни добра е должен тоа да го врши на начин со кој се обезбедуваат услови за работа и живот на човекот во здрава околина.

Секој е должен да ја чува природата и нејзините добра, природните знаменитости и реткости и спомениците на културата.

Член 245

Загарантирано е правото за наследување.

Наследувањето се уредува со закон.

Никој не може врз основа на наследување да задржи во сопственост недвижности и средства за работа во поголем обем отколку што е определено со устав или со закон.

Наследувањето на имотот на лицата што уживале социјална или друга помош од општествената заедница може да се ограничи со закон.

Член 246

Секој е должен под еднакви услови и сразмерно со своите материјални можности да придонесува за задоволување на општите општествени потреби.

Член 247

Секој е должен да му даде на друг помош кога е во опасност и солидарно со други да учествува во отстранувањето на општа опасност.

Член 248

Секој е должен да се придржува кон уставот и законите.

Со закон се определуваат условите под кои е казниво пропуштањето да се вршат должностите утврдени со уставот.

Член 249

Противуставно и казниво е секое самоволие со кое се повредува или ограничува правото на човекот без оглед на тоа кој го врши.

Никој не смее да употребува принуда ниту да ги ограничува правата на друг, освен во случаите и во постапката што се пропишани со закон.

Член 250

Секој има право на надоместок на штетата што, во врска со вршењето на службата или на друга дејност на државен орган односно на организација што врши работи од јавен интерес, ќе му ја предизвика со своја незаконита или неправилна работа лицето или органот што ја врши таа служба или дејност.

Штетата е должна да ја надомести општината или Републиката односно организацијата во која се врши службата или дејноста. Оштетениот има право, во согласност со закон, да бара надоместок и непосредно од лицето што му ја причинило штетата.

Член 251

Слободите и правата загарантирани со уставот не можат да се одземат ниту да се ограничат.

Со слободите и правата утврдени со уставот никој не смее да се користи заради уривање на основите на социјалистичкото самоуправно демократско уредување утврдено со уставот, загрозување на независноста на земјата, кршење на слободите и правата на човекот и граѓанинот загарантирани со уставот, загрозување на мирот и рамноправната меѓународна соработка, разгорување на национална, расна и верска омраза или нетрпеливост или поттикнување кон вршење на кривични дела, ниту овие слободи можат да се користат на начин со кој се навредува јавниот морал. Со закон се определува во кои случаи и под кои услови користењето на слободите спротивно на уставот повлекува ограничување или забрана на нивното користење.

Овие слободи и права се остваруваат, а должностите се исполнуваат врз основа на уставот. Начинот на остварување на одделни слободи и права може да се пропише само со закон, и тоа единствено кога е предвидено со уставот или кога е неопходно за нивното остварување.

Се обезбедува судска заштита на слободите и правата загарантирани со уставот.