Господинот Виксон го побара татко ми. Се сретнаа случајно на траектот за Сан Франциско, така што она за што тој го предупреди татко ми, не беше однапред смислено. Да не се сретнаа случајно, немаше воопшто да го предупреди. Не дека во спротивно исходот ќе беше поинаков. Татко ми водеше потекло од храбриот сој колонисти кои дојдоа со бродот „Мајски цвет,”[71] па да се пролее крв, за него значеше заповед.
„Ернест имаше право,” ми рече штом се врати дома. „Ернест е многу необично момче, па повеќе би сакал да те видам како негова жена одошто како жена на самиот Рокфелер или на англискиот крал.”
„За што се работи?” прашав вознемирена.
„Олигархијата се подготвува да ни гази по нашите лица — по твоето и моето. Така нешто ми рече Виксон. Беше многу љубезен со оглед на тоа дека и самиот е олигарх. Ми понуди да ме врати на универзитетот. Што мислиш за тоа? Тој, Виксон, поган грабливец, ја има таа моќ да одлучува дали ќе предавам на државниот универзитет или не. Но тој ми понуди дури и нешто подобро од тоа: ми понуди да ме постави за претседател на некоја голема академија за физички науки што е во план да се отвори — зашто, ете, гледаш, олигархијата мора на некој начин да се ослободи од својот вишок.
„Се сеќавате ли што му реков на оној социјалистон, саканиот на ќерка ви?“ ме праша. „Му реков дека ќе чекориме по лицата на работничката класа. А тоа и ќе го сториме. Што се однесува до вас, длабоко ве почитувам како научник, но ако својата судбина ја врзете за работничката класа — па, вардете си го лицето, тоа е сѐ. Потоа се сврте и ме остави”.
„Тоа значи дека ќе мораме да се венчаме порано одошто планираше ти,” забележа Ернест кога му кажавме.
Не можев сосема да ја разберам неговата причина, но набргу ја дознав. Во тоа време се исплаќаше или, барем требаше да се исплати, зашто татко ми не ја доби, тримесечната дивиденда на предилниците на Сиера. Откако почека неколку дена, татко ми му пиша на секретарот. Веднаш стаса одговор дека во книговодителските тефтери не е запишано никаде дека татко ми има некаков капитал, и љубезно бараа да им даде појасни информации.
„Ќе им објаснам јас ним добро, ѓавол да ги земе,” рече татко ми и појде во банката за да го извади од сефот капиталот што беше во прашање.
„Ернест е многу необичен човек,” ми рече кога се врати и додека му помагав да си го слече палтото. „Ти повторувам, ќерко, тоа твое момче е многу необично момче.”
„Знаев дека, штом татко ми толку го фали Ернест, треба да се очекува некаква несреќа.”
„Веќе ми згазија по лицето,” ми објасни татко. „Нема капитал. Сефот беше празен. Ти и Ернест ќе морате прилично брзо да се венчате.”
Татко ми применуваше лабораториски методи. Ги доведе предилниците на Сиера пред суд, но не и нивните тефтери. Судовите не беа под негова, туку под контрола на предилниците на Сиера. Со тоа сѐ се објасни. Законот потполно го порази, а бесрамното разбојништво славеше победа.
Денес кога ќе се сетам на тоа како беше поразен татко ми, речиси ми доаѓа да се насмеам. Го сретна Виксона случајно, на улица, во Сан Франциско и му рече дека е проклет никаквец. Потоа, татко ми го уапсија заради обид за физички напад и тој се најде пред полицискиот суд каде требаше да се обврзе дека ќе го чува јавниот мир. Сето тоа беше толку смешно што кога се врати дома, мораше дури и самиот да се насмее. Но каква врева се крена во локалните весници! Сериозно, се пишуваше за бацилот на насилството од кого се заразуваат сите коишто ќе ги прифатат идеите на социјализмот, а татко ми, кој отсекогаш живеел мирно, беше наведен како одличен пример за тоа како дејствува бацилот на насилство. Исто така, повеќе весници тврдеа дека умот на татко ми му ослабел од пренапорната научна работа и предлагаа да се затвори во некоја од државните лудници. Но ова не беа само зборови. Тоа беше опасност што се закануваше. Татко ми беше доволно мудар да ја согледа. Искуството на епископот го имаше за поука, и извлече добра поука. Молчеше без оглед на тоа каква сѐ неправда му се нанесуваше и навистина, мислам, тој ги изненади своите непријатели.
А потоа, на ред дојде и куќата — нашиот дом. Ни беше соопштено дека хипотеката на нашата куќа истекла и дека ќе мора да се откажеме од неа како од наша сопственост. Се разбира ниту постоеше, ниту воопшто некогаш постоела хипотека. Земјиштето беше купено во готово, а куќата ја плативме штом се изгради. И куќата и земјиштето беа слободни и под никаков долг. Па сепак постоеше хипотека, прописно и законски составена и потпишана, заедно со документ за плаќање камата за повеќе години. Татко ми не крена врева. Како што му ги опљачкаа парите, така му го опљачкаа и домот. И немаше каде да бара спас. Машинеријата на општеството беше во рацете на оние кои беа цврсто решени да го скршат татко ми. А татко ми по душа беше филозоф и повеќе не се ни лутеше.
„Судено ми е да ме скршат”, ми рече, „но тоа не е причина да не се обидам да се скршам што е можно помалку. Овие мои стари коски се кршливи и си извлеков своја поука. А господ знае дека своите последни денови не сакам да ги минам в лудница.”
Ова ме потсети на епископот Морхаус кого долго не сум го спомнала на овие страници. Но, прво, дозволете ми да ви кажам за моето венчавање. Знам дека во сета оваа луда игра на настани моето венчавање е речиси неважно, па затоа само бегло ќе го спомнам.
„Сега ќе станеме вистински пролетери,” рече татко ми кога нѐ истераа од куќата. „Честопати, му завидував на тоа твое момче што вистински го познава пролетаријатот. Сега самиот ќе видам и ќе научам.”
Мора длабоко во него да течеше авантуристичка крв. На нашата пропаст гледаше како на авантура. Во него немаше ниту гнев ниту огорченост. Имаше премногу филозофска и едноставна душа за да биде одмаздлив, и премногу живееше во светот на мислите за да чувствува дека му недостасуваат сите оние материјални удобности. Па така, кога се преселивме во Сан Франциско, во четворособен беден стан, во сиромашниот кварт јужно од Маркет Стрит, во таа авантура се впушти со детска радост и занес — здружени со ведар поглед и духовно сфаќање на еден извонреден интелект. Навистина, духовно тој никогаш не кристализира. Тој немаше погрешно чувство за вредностите. Конвенционалните и традиционални вредности не му значеа ништо. Единствените вредности што ги признаваше беа математичките и научните факти. Татко ми беше голем човек. Имаше дух и душа каква што имаат само големите луѓе. Во некои работи беше поголем дури и од Ернест, од оној од кого, знаев, дека не постои поголем човек.
Дури и јас најдов извесно олеснување во промената на нашиот живот. Ако ништо друго, побегнав од организираното жигосување на кое бевме сѐ повеќе изложувани откако го навлековме врз себе непријателството на новородената олигархија. Оваа промена и за мене значеше авантура, и тоа најголема од сите авантури, зашто тоа беше љубовна авантура. Промената на нашата судбина го забрза моето венчавање и јас, веќе како мажена, дојдов да живеам во сиромашниот кварт во Сан Франциско.
А од сѐ, најважно беше ова: го направив Ернест среќен. Влегов во неговиот бурен живот, но не како нова вознемирувачка сила, туку како сила што му пружаше мир и почин. Му пружив одмор. Тоа беше награда за мојата љубов кон него. Тоа беше единствениот сигурен знак дека сум успеала. Да внесам заборав, сјај и среќа во тој негов кутар уморен поглед — па со каква поголема радост од тоа можеше да ме благослови господ?
Тој, за мене драг уморен поглед! Работеше како што малкумина воопшто така работеле, и сиот свој живот работеше за другите. Неговата работа беше мерило за неговата човечност. Знаеше да го сака светот, да ме љуби мене. И тој, олицетворение на борбеност, со сила на гладијатор и дух на орел — кон мене беше благороден и нежен како поет. Тој и беше поет. Пеач во делата. И сиот свој живот тој ја пееше песната за животот. А тоа го правеше зашто вистински го љубеше човекот, за човекот си го даде и животот, за него и го распнаа на крстот.
И сето ова го правеше без надеж за награда во иднина. Во неговото сфаќање на нештата не постоеше иден живот. Тој, кој сиот гореше од бесмртност — себеси си порекнуваше бесмртност — таков беше неговиот парадокс. Тој, со онаков врел дух, се раководеше од онаа студена и одбивна филозофија, материјалистичкиот монизам. Имав обичај да го побивам велејќи му дека неговата бесмртност ја мерам со крилјата на неговата душа, и дека ќе треба да живеам вечно за потполно да ја измерам. На тоа, тој ќе ми се насмееше, ненадејно ќе ме прегрнеше и ќе ме наречеше негова слатка метафизичарка, и тогаш ќе исчезнеше сета умора од неговите очи, и ќе го обземеше среќа и љубов што сами по себе беа нов и доволен доказ за неговата бесмртност.
Имаше обичај да ме нарекува и свој дуалист и тогаш ми објаснуваше како Кант, со помош на чистиот разум го поништил разумот за да му се клања на бога. Ме споредуваше со него и ме обвинуваше дека слично постапувам. А кога ќе признаев дека сум виновна, но ја бранев својата постапка како многу разумна, тој само поцврсто ќе ме привлечеше кон себе и ќе се насмееше како што умеат да се смеат само од господа дадените љубовници. Имав обичај да порекнувам дека неговата оригиналност и генијалност можат да се објаснат со наследноста и средината во која живееше тој повеќе одошто студениот и испитувачки прст на науката може да ја дофати, анализира и класифицира онаа недостижна суштина што се крие во составот на самиот живот.
Сметав дека просторот е божја појава и дека душата е проекција на божјиот карактер, а кога тој ме нарекуваше „моја слатка метафизичарка“, јас го нарекував „мој бесмртен материјалист”. И така се сакавме и бевме среќни; му го проштевав материјализмот заради неговата огромна работа во светот, работа што ја вршеше без да помислува на некаква духовна печалба, заради претераната скромност на неговиот дух што не му дозволуваше да се гордее и да биде кралски свесен за себе и за својата душа.
Но тој беше горд. Како може да биде орел, а да не биде горд? Тврдеше дека посреќно е она ситно и смртно човечко суштество кога се чувствува како бог, одошто кога бог се чувствува како бог; така тој го величеше она што го сметаше за своја смртност. Сакаше да цитира извадок од една песна што не ја видел никогаш во целина, а и напразно се обидуваше да го дознае нејзиниот автор. Го наведувам тој извадок тука, не само затоа што тој ја сакаше таа песна, туку и затоа што таа го илустрираше накусо парадоксот помеѓу она што тој беше по дух и неговото сфаќање за неговиот дух. Зашто, како може човек да ги редитира стиховите што ќе следат со трепет, жар и занес, а сепак да остане само обичен смртник, дел од една непостојана сила, една бескрајна мала форма? Еве го тој извадок:
Радост до радост, добивка до добивка,
Тоа се правата на моето раѓање што судбината ми ги дала,
И пофалница за моите бескрајни дни пеам,
Што до крајот на земјава одекнува.
Иако умирам од сите видови смрт од кои човек вечно ќе умира,
Јас до капка го испив овој пехар на блаженство,
Во сите времиња и поднебја —
Песната на гордоста, вкусот на Моќта,
Сладоста на Женственоста!
Последните капки на колена ги испивам,
Зашто, ах, голтката е слатка;
Му наздравувам на Животот, ѝ наздравувам на Смртта.
А на усниве песна ми стои,
Зашто, кога јас ќе умрам,
Друг пехаров ќе го земе.
Човекот кој од Еденската градина го прогна,
Бев јас, господи, јас,
И таму јас пак ќе бидам кога земјата и воздухот
Ќе се расцепат од морето до небото;
Зашто, тоа е мојот свет, мојот величествен свет,
Светот на моите слатки болки,
Од првиот одвај чуен глас на новороденчето
До исцрпувачките породилни маки.
Полна со живот на неродена раса
Растргана од световни желби.
Разбранетата буица на мојата дива млада крв
Би го угасила и пеколниот оган.
Јас сум Човек, Човек; Човек — од првиот здив
До правот на крајот на мојот земен пат,
Од темното гнездо на плодната утроба,
До сјајот на мојата чиста душа,
Коската на мојата коска и месото на моето месо,
Сиот свет по моја желба се врти.
А незгаснатата жед за Еденскиот рај
Ќе ја измачи земјата додека не згасне.
Семоќен, боже, кога до капка чашата на животот ќе ја испијам,
И сите нејзини виножитни бои,
Несреќата и маките на бескрајната ноќ
Не ќе бидат така долги зашто сништа јас ќе сонам.
Човекот што од Еденската градина го прогна Бев јас, господи, јас,
И таму пак ќе бидам кога земјата и воздухот
Ќе се расцепат од морето до небото;
Зашто тоа е мојот свет, мојот величествен свет,
Светот на мојата скапа радост
Од најсветлиот зрак на арктичката струја
До самракот на мојата љубовна ноќ.
Ернест беше секогаш преморен. Го држеше неговата величествена сила, но дури и таа сила не можеше да ја отстрани умората од неговиот поглед. Неговиот, на мене драг, уморен поглед! Никогаш не спиеше повеќе од четири и пол часа ноќе, па сепак никогаш не му стасуваше време да стори сѐ што сакаше да стори. Никогаш не престана да се бави со пропаганда, а работничките организации секогаш однапред го планираа за предавања. А тука беше и изборната битка. Само тука тој вршеше работа за цел еден човек. Со затворањето на социјалистичките издавачки куќи, пресушија и неговите бедни хонорари и тој мораше со многу мака да заработува, уште повеќе зашто покрај заработувањето имаше и друга работа. Преведуваше многу за списанијата од областа на науката и филозофијата; враќајќи се дома доцна, изморен од напорната изборна битка, ќе се нурнеше во преводната работа и така сѐ до утринските часови. А покрај сѐ, тука беше и неговото учење. Сѐ до денот на својата смрт, тој учеше и тоа многу.
И сепак наоѓаше време да ме љуби и да ме прави среќна. Но тоа можеше да се постигне само затоа што својот живот го сврзав целосно со неговиот. Научив стено-дактилографија и станав негова секретарка. Тврдеше дека сум успеала сосема да му ја смалам работата, и така, се научив да ја разбирам неговата работа. Нашите интереси станаа заеднички, и ние и работевме и игравме заедно.
А тука беа и оние наши слатки, украдени моменти од сред напорната работа — само збор, милувка или поглед исполнет со љубов; тие моменти ни беа уште послатки токму зашто беа украдени. Зашто живеевме во височините, каде што воздухот беше остар и светол, каде што се работеше за човештвото и каде што поганоста и себичноста не допираа никогаш. Ја сакавме љубовта и неа не ја помрачуваше ништо. А во сето тоа едно беше најважно: јас успеав. Му пружив мир на оној кој толку многу работеше за другите, на мојот драг, со изморен поглед, поборник на идејата за смртноста.
Забелешки
[71] Еден од првите бродови со кој дојдоа колонистите, по откривањето на Новиот свет. Потомците на овие први колонисти извесно време беа необично горди во поглед на своето потекло, но со време нивната крв така се прошири што, практично, течеше во вените на сите Американци.