Напишано: 1937.
Прв пат објавено: Невен Пејко: Берачи дувана, „Наша стварност“, бр. 5-6, јануари-февруари 1937 г., стр. 40-44, Београд.
Извор: Кочо Солев Рацин „Проза и публицистика”, „Наша книга”, Скопје, 1987, 32-36 стр.
Превод од српскохрватски: Јован Бошковски
Техничка обработка: Златко Димитриоски, Здравко Савески
Онлајн верзија: април 2025.
Ноќ. Топла августовсжа јужна ноќ. И расипно раскошно ѕвездено небо. Тишина.
Мрак провиден како пајажина.
Долу во планината глуво стенкаа уморените води на Вардар, кои како да го мијат страдалничкиот умор на градот што спие. Воздухот е густо заситен со аромата на утринската свежина. Жедно го дишат градите. Тоа е најслаткото време од сонот, најслаткиот починок на уморните работници.
Наеднаш — петли. Ја забележиле на далечниот исток зорницата и со крик ја поздравуваат. Не, мора да се стане. Мора да се прекине сонот: тутунот може да се бере само пред сонце. Штом ќе го опалат првите сончеви зраци, тој се спурува, станува мовлив.
Разбудете се морни тутуноберачи и тутуноберачки! Отргнете се од вашиот најсладок сон и разлејте се по широките полиња на Повардарјето. Тоа најслаткото мора да помине на тутунот: само така тој ја добива својата фина арома.
Тапи чекори. Пригушени довикувања. Шепот.
— Ленко!
— Наске!
— Маре!
Се будат уморните берачи. Којзнае, легнале синоќа во девет, а сега во еден часот по полноќта мораат пак да станат. Ги оплакнуваат малку со вода сонливите очи. Очите пак се затвораат. Да се спие! Но не: се мора. Напред.
Присобираат малку работи: појадок, кога ќе ја свршат бербата. Го натоваруваат сето тоа, во кошови, на дремливото магаре.
— Диии, бре!
И малечките групички тутуноберачи незабележано се губат од глувиот град и се растураат по ритчестите полиња.
Низ пајажинестиот мрак јасно се распознаваат нивите засадени со тутун. Тутунот е засаден во прави редови. Малото и нежно тутунско растение кокетно израснало во висина на едно метро. Горе на врвот цвети. А од цветот до коренот темно-зелени лепезести листови, пресвиткани малку надолу при јазичестиот врв. Се берат прво долните листови. Тие први дозреваат. Но тутунот од нив е од најслаб квалитет. Најдобар е оној од листовите под цветот. И веројатно, тој тутун никогаш нема да го окусат неговите берачи. Може, само — качак.
Тутунот е доцно растение. Тропско растение кое живее само неколку месеци: од јуни, па до половината на септември. Се бере обично од почетокот на август и веднаш се нанижува на конец и се остава да се суши. Мачна е таа работа: лист по лист бери, лист по лист суши, и после вади го од низите и по неколку пати мазни го, дотерувај, класифицирај по сорти. Секое ливче поминува по неколку пати низ рацете. Мораш да го мазниш како некое галенче. Мораш да мислиш само на него. Затоа селанецот што ора, жнее и врши, малку одгледува тутун. Осем оние на кои тоа им е единствена работа.
Тутун сади понајмногу осиромашеното градско население.
Мајстор Диме беше некогаш прочуен велешки чевлар. Мајстор Диме беше гордост на чевларскиот занает. Муштериите му се восхитуваа:
— Ашколсум бе мајстор Диме! Правиш за мерак чевли!
Па сепак мајстор Диме е само осиромашен граѓанин, слегол човекот од коњ на магаре, го затворил чевларскиот дуќан и се „вратил“ кај мајка земја: неговите мајсторски раце го берат зеленото тутунско лисје и го нижат во низи, наместо и натаму да им прават на граѓаните чевли. Тој е сега „тутунџија“. Тој сади, бере и суши тутун. Чесно, по сите монополски прописи.
Во оваа рана августовска зора тој го јава кроткото магаре. Се сеќава како посрамен. Малото парченце земја, што го засади со тутун, го зеде од некој бег под кирија. Новите времиња го ликвидираа мајстор Димета како мајстор. Од монопол зеде заем: монополот, што има право да биде единствен купувач на неговиот тутун, им дава, на сиромашните тутуноберачи по малку пари напред. После, кога неговата комисија ќе го оцени тутунот, тој си го наплатува. На секој берач строго му е доделено колку стракови тутун треба да засади, точно пресметано колку кила ќе испорача во денот на испораката. Органите на монополот постојано пазат тутунот да не се прокриумчари.
На исток веќе се белее кога стасуваат до нивата — тој, магарето, неговата жена и двете негови ќерки. Во деновите кога нема берба кај нив, жената и ќерките одат кај други на надница.
Мајстор Диме бргу го растоварува магарето, го врзува за бедемот да не избега и запашува фута (во неа го става тутунот кога бере). Жените го прават истото.
По тоа сите се растураат по нивата и почнува берењето.
Капнатата снага е уморна од неспиење: воздухот е така опоен. Би сакале малку да седнат. Баре малку да си починат од патот. Но не.
— Мораме да бидеме пред сонце готови!
И уморните снаги се виткаат преку половината над тутуновата стаблинка. Така мораат да останат додека бербата не сврши.
Пукаат откинатите листови. Шушкаат закачените стеблинки. Наведнати така, и оддалечени еден од друг, берачите потонале во некои суморни мисли. Потта веќе избива по челото. И потоа се разлива по целата снага. Мириса потта. Мириса залениот тутун. Превитканата снага тешко го диши воздухот. Станува задушно. Исправи се! Но не, наведни се пак, па побргу, побргу, соонцето ќе излезе скоро. Низ провидната промрачина од далечината допира рикање од магаре. Таму се други берачи. Многу има тутуноберачи во овие рани августовски утра, по сите полиња на Повардарјето. Многу има испотени тела. Па таа пот, тој запрен здив, тоа парче откинат сон — сето тоа се претопува во едно: станува „Вардар“, „Дрина“, „Морава“. Сето тоа негде ќе се испуши и се претворува во белузлав чад, чад што им ги дразни на луѓето усните и носалките, чиј остар вкус го раздразнува заморениот нервен систем нивни.
Но еве го и сонцето. Во пот искапените лица, ги подигаат челата и го собираат тутунот во кошови. Кошовите ги товараат на магаре. Тутунот се носи дома да се наниже и да се суши.
— Дии, стопанката!
Затоа што монахињата Ефимија во некој средновековен манастир везела некаков црковен покров, затоа пријателите на „нетенденциозната“ уметност во Скопје ја зеле за свој патрон. Ефимија нижела конец по конец, бдеела над својата работа, и таа нејзина работа признаена е од нејзините скопски пријатели за чиста уметност. Природно е значи што тие не им го признале и никогаш нема да им го признаат на тутуноберачите нижењето на листот за некоја чиста уметност. Та навистина, каква ми е таа уметност: стануваш на полноќ, пешачиш низ полињата, остануваш наведнат до излегување на сонцето над тутунската стеблинка, и после така уморен се враќаш дома и до мрак нижеш низи тутун.
Та тоа е просто — мака.
Нижењето тутун е навистина една мачна работа. Берачите што станале на полноќ, мораат сега, макар работеле до наредната ноќ, да го нанижат тутунот во низи. Ти се спие. Би сакал малку да легнеш. Но — погледај — пред тебе е куп тутун, сто илјади, петстотини илјади листови, та сето тоа мора лист по лист да се провре низ иглата и да се наниже. Инаку нема „Вардар“ — тутунот ќе изгние.
Така нанижаниот тутун обично го закачуваат по куќните ѕидови, огради, тараби, секогаш изложени на дожд. Квалитетот на тутунот поради тоа многу трпи. Би требало за сушење да се подигнат сушници. Да се подигнат сушници — тоа е работа, тоа се средства за таа работа, тоа се пари. А откаде?
Производство на тутун во Повардарјето се врши најпримитивно. Некаде се подигнало производството, се развиле неговите средства. Овдека останало како што било кога е донесен тутунот на Балканот.
Инаку сето тоа дава романтична слика. Особено Велес, во рана есен, кога се леат реки сонце по неговите стрмни сокаци и блеска од сонцето измиената калдрма. Куќа над куќа. Како слепени, како кутии наредени една на друга и после косо наведнати низ благата стрмнина на ридот. Од едната страна ридови, од другата страна ридови. По средето тече Вардар. Се искачуваш горе по стрмните сокаци. Куќите оградени со високи камени ѕидови, раскошно декорирани со низи тутун. Ce прелива на сонцето неговата зеленожолта боја. Мириса острата арома на никотинот — цело едно блаженство за страсните пушачи.
Погледајте сега: нема ништо ново. Раскапани покриви. Надвиснати се чардаците. Нечисти се дворовите и по нив какара по некоја кокошка. А во собите насекаде тутун. Наскоро ќе почне да се „калапи“. Секое ливче мора повторно да се премазни, да се сложи и класифицира по боја.
Само една надеж е во душите на берачите: во откупот на тутунот. За таа надеж е врзано сѐ. Во деновите кога тутунот е класифициран и врзан во бали, само таа мисла е, околу која сѐ ќе се врти. Навистина, постои, таму долу, уште една треска: тоа е тутунската треска. Таа сега тресе.
— Какви ќе бидат откупните цени?
Треба тоа да се разбере: монополот е единствен купувач. Како таму ќе се одреди така и ќе биде. Затоа може само да веруваат и да се надеваат.
Најпосле...
Сивата бетонска зграда на тутунскиот скалад. Матно и намуртено декемвриско утро. Во далечината полегнале магли.
Каков ден!
А колку само судбоносен за берачите: се откупува нивниот тутун.
Во свеста на сите нив тој ден е особено обележен. Но како нешто матно, нејасно, час светло, блескаво, час темно како ноќ. Не како во календарот, со црвени букви. Кога самите берачи би го пишувале тој календар, тие овој ден сигурно би го напишале со букви во друга боја.
Пред широката влезна врата од складот пристигаат непрекидно магариња натоварени со бали тутун. Ги растоваруваат, балите ги внесуваат во огромната сала каде што заседава комисијата, и се редат во долги редови. Магарињата ги оставаат надвор.
Луѓето го задржуваат здивот. Прашално се гледаат со долги погледи.
— Какви цени одредува откупната комисија? Тоа не е пазар, каде што владее играта на понудата и барањето, тоа е монополска откупна комисија, која вели:
— Таа и таа класа — толку!
И готово.
Откупната комисија: монополски мајстор што го мери тутунот, монополски специјалист што му ја одредува класата и што ги објавува цените. По масите дебели книги. Тука се цифрите за бројот на засадените стракови и за предвидената количина тутун која тука мора да се покаже. Сега таму се пишува она што ќе го објави мајсторот и специјалистот. На касата се одбива заемот, данокот и другото. Се добива само остатокот.
Во круг околу центарот, стојат берачите.
Тишина.
Само се слуша гласот на мајсторот:
— Друг по ред, молам!
Од долгиот ред се лизга бала по бала. Ги ставаат на кантарот и мајсторот мери. Неговото лице е строго. Тој не е никаков џелат, иако ги става на кантар повеќемесечните маки на брачите.
— Лефко Јаневиќ од Мелница. Сто тринаесет кила.
Сумата се слага со предвидената. Готово. Сега пријдува специјалистот.
Тој извлекува од средето снопче тутун и го превртува. Ништо не гледа на него осем темножолта боја, која одава слаб квалитет. Тој знае дека тоа е поради дожд. Но што го засега, тој намерно го превртува ова снопче и изустува еден збор.
Лефко? Тој се претворил сиот во уво. Но поради преголемото возбудување сепак му бегаат првите зборови што ги изговори специјалистот и ги слуша само крајните: цената.
— Ништо, ништо. Догодина ќе биде подобро... Друг по ред, молам.