Извор: Michael Löwy, "Why Ecosocialism: For a Red-Green Future," Great Transition Initiative (December 2018).
Превод и техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: април 2021
Капиталистичкиот систем, раководен во својата суштина од максимизацијата на профитот, без оглед на социјалната и еколошката цена, е неспоив со праведната и одржлива иднина. Екосоцијализмот нуди радикална алтернатива што ја става социјалната и еколошката благосостојба на прво место. Свесен за врските меѓу експлоатацијата на трудот и експлоатацијата на животната средина, екосоцијализмот се спротивставува и на реформската „пазарна екологија“ и на „продуктивистичкиот социјализам“. Со прифаќањето на нов модел на робусно демократско планирање, општеството може да преземе контрола над средствата за производство и над сопствената судбина. Пократкото работно време и фокусот на автентичните потреби наместо на консумеризмот може да го олеснат издигнувањето на „бидувањето“ над „имањето“ и постигнувањето подлабока смисла на слобода за сите. Сепак, за да ја остварат оваа визија, екологистите и социјалистите треба да ја разберат својата заедничка борба и како таа е поврзана со поширокото „движење на движењата“ кое бара Голема транзиција.
Современата капиталистичка цивилизација е во криза. Неограничената акумулација на капитал, комодификацијата на сè, безмилосната експлоатација на трудот и природата и бруталната конкуренција ги поткопуваат основите на одржливата иднина, а со тоа се става под ризик самиот опстанок на човечкиот вид. Длабоката, системска закана со која се соочуваме бара длабока, системска промена: Голема транзиција.
Синтетизирајќи ги основните принципи на екологијата и марксистичката критика на политичката економија, екосоцијализмот нуди радикална алтернатива на неодржливото статус кво. Отфрлајќи ја капиталистичката дефиниција за „прогресот“ заснован врз раст на пазарот и квантитативна експанзија (што, како што покажува Маркс, е деструктивен прогрес), тој застапува политики засновани врз непарични критериуми, како што се социјалните потреби, индивидуалната благосостојба и еколошката рамнотежа. Екосоцијализмот упатува критика и на етаблираната „пазарна екологија“, која не го предизвикува капиталистичкиот систем, и на „продуктивистичкиот социјализам“, кој ги игнорира природните граници.
Како што луѓето сè повеќе сфаќаат како се испреплетуваат економската и еколошката криза, екосоцијализмот добива приврзаници. Екосоцијализмот, како движење, е релативно нов, но некои од неговите основни аргументи датираат од делата на Маркс и Енгелс. Сега, интелектуалците и активистите го обновуваат ова наследство и бараат радикално преструктуирање на економијата според принципите на демократско еколошко планирање, ставајќи ги човечките и планетарните потреби на прво место.
„Реалсоцијализмите“ од 20-от век, со своите често еколошки немарни бирократии, не нудат привлечен модел за денешните екосоцијалисти. Наместо тоа, ние мора да исцртаме нов пат напред, таков што ќе се поврзе со огромениот број движења низ целиот свет што го споделуваат убедувањето дека подобриот свет не е само можен, туку и неопходен.
Јадрото на екосоцијализмот е концептот на демократското еколошко планирање, при што самото население, а не „пазарот“ или Политбирото, ги донесува главните одлуки за економијата. На почетокот на Големата транзиција кон овој нов начин на живот, со нејзиниот нов начин на производство и потрошувачка, некои сектори во економијата мора да бидат потиснати (на пр., екстракцијата на фосилни горива, што е виновник за климатската криза) или преструктуирани, а нови сектори да се развијат. Економската трансформација мора да биде придружена со активен стремеж кон полна вработеност со еднакви услови на работа и плати. Оваа егалитарна визија е од суштинско значење и за градењето на правично општество и за стекнувањето на поддршката од работничката класа за структурната трансформација на производните сили.
Во крајна линија, таквата визија е непомирлива со приватната контрола над средствата за производство и на процесот на планирање. Особено, за да му служат инвестициите и технолошките иновации на општото добро, одлучувањето мора да се одземе од банките и капиталистичките претпријатија што доминираат сега и да се стави во јавниот домен. Тогаш самото општество, а не некоја мала олигархија на сопственици или елита на техно-бирократи, демократски ќе одлучува кои производствени линии ќе бидат привилегирани и како треба да се инвестираат ресурсите во образованието, здравството и културата. Главните одлуки за приоритетите во инвестирањето – како што се запирањето на сите капацитети што работат на јаглен или насочувањето на земјоделските субвенции кон органското производство – ќе се донесуваат со директно гласање на народот. Другите, помалку важни одлуки ќе се донесуваат од избраните органи, на соодветното национално, регионално или локално ниво.
Иако конзервативците шират стравови во врска со „централното планирање“, демократското еколошко планирање во крајна линија поддржува поголема слобода, а не помала, и тоа поради повеќе причини. Прво, тоа нуди ослободување од отуѓените „економски закони“ на капиталистичкиот систем што ги заробуваат поединците во она што Макс Вебер го нарече „железен кафез“. Цените на производите нема да бидат препуштени на „законите на понудата и побарувачката“, туку, наместо тоа, ќе ги одразуваат општествените и политичките приоритети, со употреба на даноци и субвенции за да се стимулираат општествените добра и да се дестимулираат општествените болести. Во идеален случај, како што ќе се движи напред екосоцијалистичката транзиција, повеќе производи и услуги од клучно значење за задоволување на основните човечки потреби ќе се дистрибуираат слободно, според волјата на граѓаните.
Второ, екосоцијализмот најавува значително зголемување на слободното време. Планирањето и намалувањето на работното време се двата одлучувачки чекори кон она што Маркс го нарече „царство на слободата“. Значителното зголемување на слободното време, всушност, е услов за учеството на работните луѓе во демократската дискусија и управувањето со економијата и општеството.
На крајот, демократското еколошко планирање претставува практикување од страна на целото општество на неговата слобода да ги контролира одлуките што влијаат врз неговата судбина. Ако демократскиот идеал не ѝ ја додели моќта на политичко одлучување на некоја мала елита, зошто истиот принцип да не важи за економските одлуки? Под капитализмот, употребната вредност – вредноста на производот или услугата за благосостојбата – постои само во служба на разменската вредност, или вредноста што ја има на пазарот. Така, многу производи во современото општество се општествено бескорисни, или се произведени за брз обрт („планирано застарување“). Спротивно на тоа, во планираната екосоцијалистичка економија, употребната вредност ќе биде единствениот критериум за производството на стоки и услуги, со далекусежни економски, општествени и еколошки последици.[1]
Планирањето ќе се фокусира на крупните економски одлуки, а не на малите кои можат да влијаат на локалните ресторани, маркети за храна, мали продавници или занаетчиски претпријатија. Важна поента е тоа дека ваквото планирање е во согласност со самоуправувањето на работниците со нивните производни единици. На пример, одлуката да се трансформира една фабрика од производство на автомобили во производство на автобуси и трамваи ќе ја донесе општеството како целина, но внатрешната организација и функционирањето на претпријатието ќе бидат демократски управувани од неговите работници. Постојат многу дискусии околу „централизираниот“ или „децентрализираниот“ карактер на планирањето, но најважна е демократската контрола на сите нивоа – локално, регионално, национално, континентално или меѓународно. На пример, планетарните еколошки прашања, како што е глобалното затоплување, мора да се решаваат на глобално ниво и поради тоа бараат некаква форма на глобално демократско планирање. Ова втемелено, демократско донесување одлуки е спротивно на она што обично се опишува, честопати потценувачки, како „централно планирање“, бидејќи одлуките не ги носи ниту еден „центар“, туку демократски одлучува засегнатото население на соодветното ниво.
Демократската и плуралистичка дебата ќе се случува на сите нивоа. Преку партии, платформи или други политички движења, различните предлози ќе бидат доставени до народот, а делегатите ќе бидат соодветно избирани. Сепак, претставничката демократија мора да биде надополнета – и корегирана – со директна демократија, овозможена преку интернет, преку која луѓето ќе избираат – на локално, национално и, подоцна, на глобално ниво – помеѓу главните општествени и еколошки опции. Дали јавниот превоз треба да биде бесплатен? Дали сопствениците на приватни автомобили треба да плаќаат посебни даноци за да се субвенционира јавниот превоз? Треба ли да се субвенционира сончевата енергија за да ѝ конкурира на фосилната енергија? Дали работната недела треба да се намали на 30 часа, 25 часа или помалку, со придружно намалување на производството?
На ваквото демократско планирање ќе му треба придонесот од експертите, но неговата улога е едукативна, да презентира стручни ставови за алтернативните резултати што треба да се разгледаат од народните процеси на донесување одлуки. Која е гаранцијата дека луѓето ќе донесуваат еколошки издржани одлуки? Никоја. Екосоцијализмот смета дека демократските одлуки ќе стануваат сè пообмислени и попросветлени како што се менува културата, а се отстранува стисокот на фетишизмот на стоката. Не може да се замисли едно такво ново општество без да се постигне, преку борба, самообразование и општествено искуство, на високо ниво на социјалистичка и еколошка свест. Во секој случај, зарем алтернативите – слепиот пазар или еколошката диктатура на „експертите“ – не се многу поопасни?
Големата транзиција од капиталистичкиот деструктивен прогрес кон екосоцијализам е историски процес, перманентна револуционерна трансформација на општеството, културата и размислувањата. Спроведувањето на оваа транзиција не води само до нов начин на производство и егалитарно и демократско општество, туку и до алтернативен начин на живот, нова екосоцијалистичка цивилизација, од другата страна на господството на парите, од другата страна на потрошувачките навики вештачки произведени преку маркетингот и од другата страна на неограниченото производство на стоки што се бескорисни и/или штетни за животната средина. Таквиот трансформативен процес зависи од активната поддршка на големото мнозинство од населението за екосоцијалистичка програма. Одлучувачкиот фактор во развојот на социјалистичката свест и еколошката свест е колективното искуство на борбата, од локалните и делумните конфронтации до радикалната промена на глобалното општество како целина.
Прашањето за економскиот раст ги подели социјалистите и екологистите. Сепак, екосоцијализмот ја отфрла дуалистичката рамка на растот наспроти одрастот, на развојот наспроти анти-развојот, бидејќи и двете позиции делат чисто квантитативно сфаќање на производните сили. Една трета позиција повеќе е во согласност со задачата што претстои: квалитативна трансформација на развојот.
Новата развојна парадигма значи ставање крај на прекумерното трошење на ресурсите во капитализмот, поттикнато од масовното производство на бескорисни и штетни производи. Индустријата за оружје, се разбира, е драматичен пример, но, воопшто, главната цел на многу од произведените „добра“ – со нивното планирано застарување – е да создаваат профит за големите корпорации. Проблемот не е прекумерната потрошувачка апстрактно гледано, туку доминантниот вид на потрошувачка, заснован на огромно расфрлање и на прекумерна и компулзивна потрага по новитети, промовирана од „модата“. Новото општество ќе го насочи производството кон задоволување на автентичните потреби, вклучувајќи ја водата, храната, облеката, домувањето и таквите основни услуги како што се здравството, образованието, транспортот и културата.
Очигледно, земјите од глобалниот Југ, каде што овие потреби се далеку од задоволени, мора во поголема мера да се стремат кон класичен „развој“ – железнички пруги, болници, канализациони системи и друга инфраструктура. Сепак, наместо да го имитираат она како богатите земји ги изградија своите производни системи, овие земји можат да се стремат кон развој на многу поеколошки начини, вклучувајќи го и брзото воведување на обновливата енергија. Иако многу посиромашни земји ќе треба да го прошират земјоделското производство за да го прехранат гладното, растечко население, екосоцијалистичкото решение е да се промовираат агроеколошките методи втемелени врз семејните стопанства, задругите или колективните фарми од поголем обем – а не деструктивните индустријализирани методи на агробизнисот што вклучуваат интензивна примена на пестициди, хемикалии и ГМО.[2]
Во исто време, екосоцијалистичката трансформација ќе му стави крај на одвратниот должнички систем со кој сега се соочува глобалниот Југ, како и на експлоатацијата на неговите ресурси од напредните индустриски земји и земјите со брз развој како Кина. Наместо тоа, можеме да замислиме силен проток на техничка и економска помош од Северот кон Југот, втемелен врз силното чувство на солидарност и разбирање дека планетарните проблеми бараат планетарни решенија. Ова не мора да значи луѓето во богатите земји „да го снижат својот животен стандард“ – туку само тоа дека ќе ја отфрлат опсесивната потрошувачка, поттикната од капиталистичкиот систем, на бескорисни стоки што не ги задоволуваат вистинските потреби и не придонесуваат за благосостојбата и развојот на човекот.
Но, како да ги разликуваме автентичните од вештачките и контрапродуктивни потреби? Во значителна мера, вторите се стимулирани од менталната манипулација на маркетингот. Во современите капиталистички општества, рекламната индустрија ги нападна сите сфери на животот, обликувајќи сè, од храната што ја јадеме и облеката што ја носиме до спортот, културата, религијата и политиката. Промотивното рекламирање стана сеприсутно, подмолно ги напаѓа нашите улици, пејзажи и традиционалните и дигиталните медиуми, обликувајќи навики на прекумерна и компулзивна потрошувачка. Покрај тоа, самата рекламна индустрија е извор на значително трошење на природни ресурси и работно време, на крајот платени од потрошувачот, за една гранка на „производство“ што лежи во директна спротивност со вистинските општествено-еколошки потреби. Иако е нужна за капиталистичката пазарна економија, за рекламната индустрија нема да има место во општеството во транзиција кон екосоцијализам; таа ќе биде заменета од здруженија на потрошувачи кои ќе проверуваат и шират информации за стоките и услугите. Иако овие промени веќе се случуваат до одредена мера, старите навики веројатно ќе опстојуваат одреден број години и никој нема право да ги диктира желбите на луѓето. Промената на начините на потрошувачка е постојан образовен предизвик во рамките на историскиот процес на културни промени.
Основна претпоставка на екосоцијализмот е дека во општеството без остри класни поделби и капиталистичко отуѓување, „бидувањето“ ќе има предност пред „имањето“. Наместо да бараат бесконечни стоки, луѓето ќе се стремат кон повеќе слободно време и кон личните достигнувања и кон смислата што тоа може да ја донесе преку културни, атлетски, рекреативни, научни, еротски, уметнички и политички активности. Нема докази дека компулзивното трупање произлегува од инхерентната „човечка природа“, како што сугерира конзервативната реторика. Наместо тоа, тоа е поттикнато од стоковниот фетишизам својствен за капиталистичкиот систем, од доминантната идеологија и од маркетингот. Ернест Мандел добро ја резимира оваа клучна поента: „Континуираната акумулација на сè повеќе и повеќе добра ... во никој случај не е универзална, па дури ниту доминантна одлика на човековото однесување. Развојот на талентите и афинитетите како цел сама по себе; заштитата на здравјето и животот; грижата за децата; развојот на богати општествени односи … стануваат главни мотивации откако ќе бидат задоволени основните материјални потреби.“[3]
Се разбира, дури и бескласното општество се соочува со конфликти и противречности. Преминувањето кон екосоцијализам би се соочило со тензии меѓу барањата за заштита на животната средина и за задоволување на општествените потреби, меѓу еколошките императиви и развојот на основната инфраструктура, меѓу потрошувачките навики на луѓето и оскудноста на ресурсите, меѓу комунитарните и космополитските стремежи. Борбите меѓу конкурентните желби се неизбежни. Оттука, одмерувањето и балансирањето на таквите интереси мора да стане задача на демократскиот процес на планирање, ослободен од императивите на капиталот и профитирањето, да се изнајдат решенија преку транспарентна, плурална и отворена јавна дебата. Ваквата партиципативна демократија на сите нивоа не значи дека нема да има грешки, но дозволува самопоправање на сопствените грешки од страна на членовите на општествениот колектив.
Иако екосоцијализмот е прилично нов феномен, неговите интелектуални корени може да се проследат до Маркс и Енгелс. Бидејќи еколошките проблеми не беа толку важни во 19-от век, како што се во нашата ера на надоаѓачка еколошка катастрофа, овие проблеми не играа централна улога во делата на Маркс и Енгелс. Сепак, во нивните дела се користат аргументи и концепти од витално значење за поврзаноста на капиталистичката динамика и уништувањето на природната средина, како и за развојот на социјалистичка и еколошка алтернатива на доминантниот систем.
Некои пасуси кај Маркс и Енгелс (и секако кај доминантните марксистички струи што следеа) прифаќаат некритичка позиција кон производните сили создадени од капиталот, третирајќи го „развојот на производните сили“ како главен фактор за човечкиот прогрес. Сепак, Маркс радикално се спротивставуваше на она што сега го нарекуваме „продуктивизам“ – капиталистичката логика според која акумулацијата на капитал, богатство и стоки станува цел сама по себе. Основната идеја на социјалистичката економија – спротивно на бирократските карикатури што преовладуваа во „социјалистичките“ експерименти од 20-от век – е да се произведуваат употребни вредности, добра што се неопходни за задоволување на човековите потреби, благосостојба и остварување. Главната карактеристика на техничкиот напредок за Маркс не беше неограничениот раст на производите („имање“), туку намалувањето на општествено потребниот труд и истовремено зголемување на слободното време („бидување“).[4] Акцентот на Маркс на комунистичкиот саморазвој, на слободното време за уметнички, еротски или интелектуални активности – спротивно на капиталистичката опсесија со потрошувачката на сѐ повеќе и повеќе материјални добра – подразбира решително намалување на притисокот врз природната средина.[5]
Настрана од претпоставената корист за животната средина, еден клучен марксистички придонес кон социјалистичкото еколошко мислење е припишувањето на капитализмот на метаболички расцеп – т.е. нарушување на размената на материи меѓу човечките општества и природната средина. Околу ова прашање се дискутира, меѓу другото, во добропознатиот пасус од „Капиталот“:
„Капиталистичкото производство ... ја нарушува метаболичката интеракција помеѓу човекот и земјата, т.е. спречува враќање во почвата на нејзините составни елементи потрошени од човекот во форма на храна и облека, значи, ги попречува вечните природни услови за трајна плодност на почвата ... Секој напредок во капиталистичкото земјоделство не е само напредок во искуството да се пљачкаат работниците, туку едновремено и во искуството да се пљачка почвата ... Колку повеќе една земја ... тргнува од крупната индустрија како од основна база на нејзиниот развиток, толку е побрз овој процес на разорување. Капиталистичкото производство ... се развива само ... на тој начин што тоа едновремено ги поткопува изворите на секое богатство: земјата и работникот.“[6]
Овој важен пасус ја разјаснува дијалектичката визија на Маркс за противречностите на „прогресот“ и неговите деструктивни последици по природата при капиталистички услови. Примерот, се разбира, е ограничен на губењето на плодноста на почвата. Но, врз основа на тоа, Маркс го извлекува широкото согледување дека капиталистичкото производство отелотворува склоност да ги поткопува „вечните природни услови“. Од слична гледна точка, Маркс го повторува својот попознат аргумент дека истата предаторска логика на капитализмот ги експлоатира и деградира работниците.
Иако повеќето современи екосоцијалисти се инспирирани од согледувањата на Маркс, екологијата стана далеку поцентрална во нивната анализа и делување. Еколошкиот социјализам започна да се оформува во текот на 1970-тите и 1980-тите години во Европа и САД. Мануел Сакристан, шпански дисидентски комунистички филозоф, во 1979 година го основаше екосоцијалистичкото и феминистичко списание „Миентрас Танто“, воведувајќи го дијалектичкиот концепт на „деструктивно-производни сили“. Рејмонд Вилијамс, британски социјалист и основач на современите културолошки студии, стана еден од првите во Европа што повика на „еколошки свесен социјализам“ и често нему му се припишува создавањето на терминот „екосоцијализам“. Андре Горц, француски филозоф и новинар, тврдеше дека политичката екологија мора да содржи критика на економската мисла и повикуваше на еколошка и хуманистичка преобразба на трудот. Бери Комонер, американски биолог, тврдеше дека капиталистичкиот систем и неговата технологија – а не порастот на населението – се одговорни за уништувањето на животната средина, што го доведе до заклучок дека „некаков социјализам“ е реалистичка алтернатива.[7]
Во 1980-тите, Џејмс О’Конор го основа влијателното списание „Капитализам, природа и социјализам“, кое беше инспирирано од неговата идеја за „втората противречност на капитализмот“. Во оваа формулација, првата противречност е марксистичката противречност помеѓу производните сили и односи; втората противречност лежи меѓу начинот на производство и „условите на производство“, особено состојбата на животната средина.
Во 2000-тите се појави нова генерација на екомарксисти, вклучувајќи го и Џон Белами Фостер и други околу списанието „Мантли ривју“, кој понатаму го разви марксистичкиот концепт за метаболичкиот расцеп меѓу човечките општества и животната средина. Во 2001 година, Џоел Ковел и автор на овој текст објавија „Екосоцијалистички манифест“, кој понатаму го развија истите автори, заедно со Јан Ангус, во „Екосоцијалистичкиот манифест од Белем 2008 година“, кого го потпишаа стотици луѓе од четириесет земји и кој беше дистрибуиран на Светскиот социјален форум во 2009 година. Оттогаш тој стана важна референца за екосоцијалистите ширум светот.[8]
Како што покажаа овие и други автори, капитализмот е некомпатибилен со одржливата иднина. Капиталистичкиот систем, кој е машина за економски раст, придвижуван од фосилните горива уште од Индустриската револуција, е главниот виновник за климатските промени и пошироката еколошка криза на Земјата. Неговата ирационална логика на бесконечна експанзија и акумулација, расфрлање со ресурсите, претенциозна потрошувачка, планирано застарување и трагање по профит по секоја цена ја турка планетата до работ на провалијата.
Дали „зелениот капитализам“ – стратегијата за намалување на влијанието врз животната средина со задржување на доминантните економски институции – нуди решение? Неверојатноста на ваквото сценарио за реформа на политиките најсликовито се гледа во неуспехот на четврт-векот на меѓународни конференции ефикасно да ги адресира климатските промени.[9] Политичките сили посветени на капиталистичката „пазарна економија“ што го создадоа проблемот не можат да бидат изворот на решението.
На пример, на Париската конференција за климата во 2015 година, многу земји решија да направат сериозни напори да го задржат просечното зголемување на температурата на глобално ниво под 2 Целзиусови степени (идеално, тие се согласија, под 1,5 Целзиусови степени). Соодветно на тоа, тие доброволно се пријавија да спроведат мерки за намалување на емисиите на стакленички гасови. Сепак, не воспоставија механизми за спроведување ниту какви било последици поради непочитување, па оттука нема никаква гаранција дека некоја земја ќе го одржи својот збор. Со САД, вториот најголем емитер на емисии на јаглерод во светот, сега раководи климатски негатор, кој ги повлече САД од договорот. Дури и ако сите земји ги исполнат своите обврски, глобалната температура ќе се зголеми за 3 Целзиусови степени или повеќе, со голем ризик од ужасни, неповратни климатски промени.[10]
Во крајна линија, фаталниот недостаток на зелениот капитализам лежи во конфликтот помеѓу микро-рационалноста на капиталистичкиот пазар, со неговата кратковида пресметка на профитот и загубата, и макро-рационалноста на колективната акција за општото добро. Слепата логика на пазарот се спротивставува на брзата енергетска трансформација подалеку од зависноста од фосилни горива во суштинска противречност со еколошката рационалност. Поентата не е да се обвинат „лошите“ екоцидни капиталисти наспроти „добрите“ зелени капиталисти; вината лежи во системот вкоренет во немилосрдната конкуренција и трката за профит на краток рок што ја уништува рамнотежата на природата. Еколошкиот предизвик – да се изгради алтернативен систем што го одразува општото добро во својата институционална ДНК – станува нераскинливо поврзан со социјалистичкиот предизвик.
Тој предизвик бара изградба на она што Е.П. Томпсон го нарече „морална економија“, заснована врз непарични и вонекономски, социјално-еколошки принципи и управувана преку демократски процеси на одлучување.[11] Далеку повеќе од инкременталната реформа, потребно е појавување на општествена и еколошка цивилизација што ќе донесе нова енергетска структура и постконсумеристички сет на вредности и начин на живот. Остварувањето на оваа визија нема да биде можно без јавно планирање и контрола над „средствата за производство“, над физичките средства што се користат за да се произведе економска вредност, како што се објекти, машини и инфраструктура.
Еколошката политика што функционира во рамките на доминантните институции и правила на „пазарната економија“ нема да успее да ги исполни големите еколошки предизвици што стојат пред нас. Екологистите кои не разбираат како „продуктивизмот“ произлегува од логиката на профитот, се предодредени да не успеат – или, уште полошо, да бидат апсорбирани од системот. Примерите ги има во изобилство. Недостатокот на кохерентно антикапиталистичко држење ги натера повеќето европски зелени партии – особено во Франција, Германија, Италија и Белгија – да станат „екореформистички“ партнери во социјал-либералното управување со капитализмот од страна на левоцентристичките влади.
Се разбира, природата не помина ништо подобро под „социјализмот“ во советски стил отколку во капитализмот. Всушност, тоа е една од причините зошто екосоцијализмот има многу поинаква програма и визија од таканаречениот „реалсоцијализам“ од минатото. Бидејќи корените на еколошкиот проблем се системски, екологизмот треба да го предизвика доминантниот капиталистички систем, а тоа значи сериозно да се сфати синтезата од 21-от век на екологијата и социјализмот – екосоцијализмот.
Во прашање е доведен опстанокот на цивилизираното општество, а можеби и на голем дел од животот на планетата Земја. Социјалистичка теорија, или движење, што не ја интегрира екологијата како централен елемент од својата програма и стратегија е анахрона и ирелевантна.
Климатските промени претставуваат најопасен израз на планетарната еколошка криза, креирајќи предизвик без историски преседан. Доколку се дозволи глобалните температури да ги надминат прединдустриските нивоа за повеќе од 2 Целзиусови степени, научниците проектираат сè пострашни последици, како повишување на нивото на морето толку големо што ризикува да ги потопи повеќето приморски градови, од Дака во Бангладеш до Амстердам, Венеција или Њујорк. Значителното опустинување, нарушувањето на хидролошкиот циклус и земјоделското производство, позачестените и поекстремни временски прилики и загубата на видовите, сето тоа се готви. Веќе сме на 1 Целзиусов степен. На кое покачување на температурата – 5, 6 или 7 Целзиусови степени – ќе ја достигнеме критичната точка после која планетата не може да поддржува цивилизиран живот, па дури и станува ненаселива?
Особено загрижувачки е фактот што влијанијата од климатските промени се акумулираат со многу побрзо темпо отколку што предвидуваа климатските научници, кои – како и речиси сите научници – обично се многу претпазливи. Не успева да се исуши мастилото на извештаите на Меѓувладиниот панел за климатски промени, а зголемувањето на влијанијата врз климата да не го направи да изгледа премногу оптимистички. Додека порано акцентот беше на она што ќе се случи во далечната иднина, вниманието сѐ повеќе се свртува кон она со што се соочуваме сега и во престојните години.
Некои социјалисти ја признаваат потребата да се вклучи екологијата, но се спротивставуваат на изразот „екосоцијализам“, тврдејќи дека социјализмот веќе вклучува екологија, феминизам, антирасизам и други прогресивни фронтови. Сепак, терминот екосоцијализам, сугерирајќи одлучна промена во социјалистичките идеи, носи важно политичко значење. Прво, тоа го одразува новото разбирање на капитализмот како систем заснован не само на експлоатација, туку и на уништување – масовно уништување на условите за живот на планетата. Второ, екосоцијализмот го проширува значењето на социјалистичката трансформација потаму од промената на сопственоста до цивилизациска трансформација на производниот апарат, начините на потрошувачка и целиот начин на живот. Трето, новиот поим го подвлекува критичкиот став што го прифаќа за експериментите од 20-от век во името на социјализмот.
Социјализмот од 20-от век, во своите доминантни тенденции (социјалдемократија и комунизам од советски стил), во најдобар случај беше невнимателен во врска со влијанието на човекот врз животната средина, а, во најлош случај, беше целосно отфрлачки. Владите го прифатија и прилагодија западниот капиталистички производствен апарат во вратоломен обид за „развој“, притоа останувајќи во голема мера несвесни за длабоките негативни трошоци во облик на уништување на животната средина.
Советскиот Сојуз е совршен пример. Во првите години по Октомвриската револуција се развиваше една еколошка струја и всушност беа донесени низа мерки за заштита на животната средина. Но, од крајот на 1920-тите, со отпочнувањето на процесот на сталинистичка бирократизација, се наметна преку тоталитарни методи еколошки безобѕирен продуктивизам во индустријата и земјоделството, а екологистите беа маргинализирани или елиминирани. Несреќата во Чернобил од 1986 година претставува драматичен симбол за катастрофалните долгорочни последици.
Да се замени оној што ја поседува сопственоста без да се промени тоа како се управува со таа сопственост претставува ќорсокак. Социјализмот мора да го стави демократското управување и реорганизацијата на производниот систем во средиштето на трансформацијата, заедно со цврстата посветеност на еколошкото одржливо управување. Не само социјализам или само екологија, туку екосоцијализам.
Борбата за зелен социјализам на долг рок бара борба за конкретни и итни реформи на краток рок. Без илузии околу изгледите за „чист капитализам“, движењето за длабоки промени мора да се обиде да ги намали ризиците по луѓето и планетата, истовремено купувајќи време за да изгради поддршка за посуштински исчекор. Особено, битката да се присилат оние што имаат моќ драстично да се намалат емисиите на стакленички гасови останува клучен фронт, заедно со локалните напори за преориентирање кон агроеколошки методи, кооперативна соларна енергија и управување со ресурсите од страна на заедниците.
Ваквите конкретни, неодложни борби се важни сами по себе, бидејќи делумните победи се од витално значење за борбата против деградацијата на животната средина и очајот во врска со иднината. На подолг рок, овие кампањи можат да помогнат да се подигне еколошката и социјалистичката свест и да се промовира активизмот одоздола. И свеста и самоорганизацијата се одлучувачки предуслови и темели за радикалното трансформирање на светскиот систем. Синтезата на илјадници локални и делумни напори во сеопфатно систематско глобално движење го создава патот кон Големата транзиција: ново општество и начин на живот.
Оваа визија ја поттикнува популарната идеја за „движење на движењата“, што произлезе од глобалното движење за правда и светските социјални форуми и што многу години ја поттикнуваше конвергенцијата на социјалните и еколошките движења во заедничка борба. Екосоцијализмот е само една струја во рамките на ова пошироко течение, без никаква претензија дека е „поважен“ или „пореволуционерен“ од другите. Таквото компетитивно тврдење контрапродуктивно создава поларизација кога она што е потребно е единство.
Наместо тоа, екосоцијализмот се стреми да придонесе кон заедничкиот етос прифатен од различните движења за Голема транзиција. Екосоцијализмот се гледа себеси како дел од интернационално движење: бидејќи глобалните еколошки, економски и социјални кризи не познаваат граници, борбата против системските сили што ги поттикнуваат овие кризи исто така мора да биде глобализирано. Многу значајни вкрстувања на патиштата се појавуваат помеѓу екосоцијализмот и другите движења, вклучително и напорите за поврзување на екофеминизмот и екосоцијализмот како конвергентни и комплементарни.[12] Движењето за климатска правда ги здружува антирасизмот и екосоцијализмот во борбата против уништувањето на условите за живот на заедниците кои страдаат од дискриминација. Кај домородните движења, некои лидери се екосоцијалисти, додека, пак, многу екосоцијалисти го гледаат автохтониот начин на живот, втемелен врз солидарноста во заедницата и почитта кон мајката природа, како инспирација за екосоцијалистичката перспектива. Слично на тоа, екосоцијализмот наоѓа свој глас во рамките на селанското, синдикалното, движењето за одраст и другите движења.
Здружувачкото движење на движењата бара промена на системот, убедено дека е можен друг свет, од другата страна на комодификацијата, уништувањето на животната средина, експлоатацијата и угнетувањето. Моќта на вкопаните владејачки елити е непобијна, а силите на радикалната опозиција остануваат слаби. Но, тие растат и претставуваат наша надеж за запирање на катастрофалниот курс на капиталистичкиот „раст“. Екосоцијализмот придонесува со важна перспектива за да ги негува разбирањето и стратегијата за ова движење за Голема транзиција.
Валтер Бенјамин ги дефинираше револуциите не како локомотива на историјата, слично на Маркс, туку како посегање на човештвото по сопирачката за итни случаи пред возот да падне во провалијата. Никогаш претходно не ни било потребно повеќе како еден да посегнеме по тој лост и да поставиме нова траса до друга дестинација. Идејата и практиката на екосоцијализмот можат да помогнат во насочувањето на овој светски историски проект.
Забелешки
[1] Joel Kovel, Enemy of Nature: The End of Capitalism or the End of the World? (New York, Zed Books, 2002), 215.
[2] „Виа Кампесина“, светска мрежа на селански движења, долго време се залага за овој вид земјоделска трансформација. Видете овде.
[3] Ernest Mandel, Power and Money: A Marxist Theory of Bureaucracy (London, Verso, 1992), 206.
[4] Околу спротивставеноста на „имањето“ и „бидувањето“ често се расправа во „Ракописите од 1844“. За слободното време како основа на социјалистичкото „царство на слободата“, видете Karl Marx, Das Kapital, Volume III, Marx-Engels-Werke series, vol. 25 (1884; Berlin: Dietz Verlag Berline, 1981), 828.
[5] Paul Burkett, Ecological Economics: Toward a Red and Green Political Economy (Chicago, Haymarket Books, 2009), 329.
[6] Karl Marx, Das Kapital, Volume 1, Marx-Engels-Werke series, vol. 23 (1867; Berlin: Dietz Verlag Berlin, 1981), 528-530. [Карл Маркс „Капиталот“, Том први, глава 13.]
[7] Видете, на пример, Manuel Sacristan, Pacifismo, Ecología y Política Alternativa (Barcelona: Icaria, 1987); Raymond Williams, Socialism and Ecology (London: Socialist Environment and Resources Association, 1982); André Gorz, Ecology as Politics (Boston, South End Press, 1979); Barry Commoner, The Closing Circle: Man, Nature, and Technology (New York: Random House, 1971).
[8] “An Ecosocialist Manifesto,” 2001; “Belem Ecosocialist Declaration,” December 16, 2008.
[9] Видете овде за преглед на сценариото за реформа на политиките и за другите глобални сценарија.
[10] United Nations Environment Programme, The Emissions Gap Report 2017 (Nairobi: UNEP, 2017). За преглед на овој извештај видете овде.
[11] E. P. Thompson “The Moral Economy of the English Crowd in the Eighteenth Century,” Past & Present, no. 50 (February 1971): 76-136.
[12] Видете Ariel Salleh’s Ecofeminism as Politics (New York: Zed Books, 1997), или неодамнешното издание на Capitalism, Nature and Socialism (29, no. 1: 2018) на тема “Ecofeminism against Capitalism,” со есеи од Terisa Turner, Ana Isla и други.
Тематска архива за капитализмот, природата и климатската правда