Het effect van de wet

Zodra de Rijksdag op 17 september de eerste lezing had afgerond en het ontwerp voor overleg naar de Commissie was gegaan, reisde de parlementaire fractie naar Hamburg om met de partijcommissie te bespreken welke maatregelen moesten worden genomen nadat de wet van kracht was geworden. De stemming in de commissie was niet positief. Omdat Auer van Hamburg naar Berlijn was verhuisd om bij de redactie van de Freien Presse te gaan werken, was August Geib de enige belangrijke persoon in de vijfkoppige commissie. Als gevolg daarvan voelde Geib zich geïsoleerd en zonder echte steun in de strijd die nu te verwachten was. Hoewel Geib een man was met een hoge intelligentie, onberispelijke integriteit en grote deskundigheid, die zaken koelbloedig en kalm aanpakte, was hij niet echt een vechtersbaas. Het lag niet in zijn aard om zijn vijand zijn tanden te laten zien en elk middel te gebruiken om hem te verslaan. Daarnaast waren er twee omstandigheden die ons op dat moment onbekend waren, maar die zijn gedrag verklaarden. Geib had een hartkwaal, zoals bleek uit zijn naderende dood en zoals ik me realiseerde tijdens een huiszoeking die ik af en toe als onvrijwillige getuige bijwoonde. Maar toen, tot ieders verbazing, bleek na zijn dood dat zijn materiële situatie niet was zoals we hadden verwacht. Hij bleek redelijk rijk te zijn en een eigen bedrijf te hebben (uitleenbibliotheek) waarvan de man goed kon leven. Het gezellige huis dat hij met de hulp van zijn vrouw wist te realiseren en de gastvrijheid die hij beoefende, ondersteunden deze opvattingen. Maar dat was een vergissing. Als hij bijvoorbeeld de kleine staat van beleg van Hamburg-Altona had meegemaakt en vervolgens als eerste was verdreven, zou hij financieel zijn ingestort en men kan zich voorstellen wat dit betekende voor deze buitengewoon gevoelige man. Geib zou de werkdruk die voor hem door de wet ontstond dan ook niet aankunnen, ook al was hij geen officieel commissielid meer. Van een salaris was ook geen sprake.

Geib vond dit alles niet leuk en dus verklaarde hij, tot onze onaangename verrassing, dat hij onder alle omstandigheden ontslag zou nemen en dat hij van mening was dat de partij al ontbonden moest worden voordat de wet in werking was getreden, zodat ze niet door de politie ontbonden zou worden. Met het terugtreden van Geib was Hamburg als toekomstig centraal bureau echter onmogelijk.

Het gaf een levendige discussie tussen ons en Geib. Er werden verschillende suggesties gedaan om zijn werk makkelijker te maken. Maar hij bleef bij zijn voornemen. Ik legde toen uit dat het een onmogelijkheid was dat de partij geen centraal punt meer had waar kameraden terecht konden voor advies en hulp in hun noden. Als Hamburg weigerde, stelde ik Leipzig voor, en ik was bereid Geibs functie als penningmeester van fondsen over te nemen, wat me nu, met het oog op de komende offers, de belangrijkste activiteit leek. Dat werd ook besloten. Geib overhandigde me toen de laatste 1000 mark die hij nog in kas had. Dat was de basis voor mijn toekomstige werk als penningmeester onder de socialistenwet.

We moesten ook toegeven aan Geibs aandringen om de partij onmiddellijk ontbonden te verklaren, omdat hij zijn functie niet langer wilde uitoefenen, omdat het belachelijk zou zijn geweest om een voorlopig comité op te richten voor een periode van een paar weken totdat de partij door de politie zou worden ontbonden. Dus werd besloten naar de partij te gaan met een bekendmaking waarin de partij ontbonden werd verklaard. Maar de manier waarop dit werd gedaan zorgde voor ontevredenheid. In plaats van dat het comité, of het Centraal Verkiezingscomité, zoals het comité heette sinds Tessendorf het verbod op de partijorganisatie voor Pruisen had doorgezet, zich in een bekendmaking tot de partij zelf richtte, de organisatie ontbonden verklaarde, advies gaf voor verdere actie en haar aanmoedigde, verscheen er een aankondiging van secretaris Derossi in de Vorwärts die nauwelijks overtroffen kon worden in droogheid van toon en zwakte van inhoud. Pas na ons bezwaar dat de mededeling van de secretaris niet voldoende was en dat het comité de partijorganisatie ontbonden moest verklaren met de handtekeningen van haar leden, verscheen er een dergelijke mededeling, gedateerd 15 oktober, in de Vorwärts van 21 oktober. Maar deze aankondiging verbeterde de stemming niet. Het comité verklaarde dat het zijn ontbinding had gemeld aan de politieautoriteiten, wat betekende dat er vanaf nu geen gecentraliseerde partijorganisatie meer was en dus ook geen geplande organisatie. Dat was het einde. Geld overmaken had ook geen zin meer. Die moesten niet langer naar Geib. Men ging nog verder en eisten dat als er nog ergens een partijlidmaatschap was, deze onmiddellijk moest worden opgeheven. De oproep besloot met: Eenheid in tactiek, zelfs in een tijd van nood, is de garantie voor een betere toekomst.

Op de bijeenkomst in Hamburg was men unaniem van mening dat de klappen die tegen de partij zouden worden uitgedeeld, na afkondiging van de wet, moesten worden afgewacht en dat er dan actie moest worden ondernomen. In geen geval mocht het veld vrijwillig worden geruimd. Het was te voorzien dat de partij en de vakbondsorganisaties het belangrijkste doelwit van repressie zouden worden. Op dat moment waren er 23 politieke organen, waarvan er 8 zes keer per week verschenen, 8 drie keer, 4 twee keer en 3 één keer. De Neue Welt bestond ook als amusementsblad. Er waren ook 14 vakbondsbladen. De meeste van deze bladen werden gedrukt in 16 coöperatieve drukkerijen.

Met de repressie van deze persorganen, zo werd verwacht, zouden veel mensen onmiddellijk werkloos worden als redacteuren, bezorgers, colporteurs, administratieve functies, letterzetters, assistenten van allerlei aard. Om zoveel mogelijk hulp te bieden aan al deze mensen die werkloos zouden worden, zou geprobeerd moeten worden om nieuwe kranten op te richten in plaats van de onderdrukte kranten, die zouden proberen zich aan de wet te houden. Zowel Lasker als de rapporteur van de commissie hadden tijdens de bespreking van de wet verklaard dat kranten die van standpunt veranderden niet onderdrukt mochten worden. Maar deze beloften werden niet nagekomen. Naast het oprichten van nieuwe bladen zou men zich moeten concentreren op de productie van algemene educatieve literatuur. Het oprichten van tijdschriften was ook nodig omdat het de handigste en ongevaarlijkste manier was om contact te onderhouden tussen partijleden. Als het niet mogelijk zou zijn om op de een of andere manier hulp te bieden, zou een groot aantal leidende figuren gedwongen zijn om naar het buitenland te emigreren, wat een groot verlies voor de partij zou zijn. Gestigmatiseerd als socialisten zouden ze geen positie vinden gezien de stemming in het bedrijfsleven, dat door de crisis bovendien genoeg arbeidskrachten beschikbaar had.

We dachten aanvankelijk niet dat we al snel rekening zouden moeten houden met een naar partijnormen groot aantal uitwijkelingen en hun gezinnen die daardoor in de problemen zouden komen. Op basis van de uitspraken tijdens het overleg over de kleine staat van beleg van bevoegde bronnen achtten wij het aanvankelijk onwaarschijnlijk dat deze zou worden opgelegd. We hadden het mis. Nog voordat de maand november ten einde liep werd de kleine staat van beleg aan Berlijn opgelegd. Deze werd in 1880 gevolgd door die van Hamburg-Altona en omgeving, vervolgens Harburg, en eind juni 1881 over de stad en het district Leipzig, enz. De “loyale” behandeling door de wet, bleek een leugen toen de kleine staat van beleg werd opgelegd.

Zodra de wet was afgekondigd en van kracht werd, vielen de klappen als hagel. Binnen een paar dagen werd de hele partijpers onderdrukt, met uitzondering van het Offenbacher Tageblatts en de Fränkischen Tagespost in Neurenberg. De vakbondspers onderging hetzelfde lot, met uitzondering van het orgaan van de vereniging van boekdrukkers, de Korrespondenten. Afgezien van de Hirsch-Dunckerschen Vereinen was de boekdrukkersbond de enige vakbondsorganisatie die van ontbinding gespaard bleef. Alle andere werden het slachtoffer van de wet. De talrijke lokale sociaaldemocratische arbeidersverenigingen werden ook het slachtoffer van het ontbinden, net als de culturele, zang- en gymnastiekverenigingen, die door sociaaldemocraten werden geleid en daarom tot sociaaldemocratische verenigingen werden verklaard waarin, zoals de wetsfrase het uitdrukte, “sociaaldemocratische pogingen om de bestaande staat of maatschappelijke orde omver te werpen, op een manier die de openbare vrede in gevaar brengt, in het bijzonder de harmonie van de bevolkingsklassen” tot uiting komen.

Wie dit vandaag de dag leest kan het bijna niet laten om zijn hoofd te schudden en waarschijnlijk zelfs te glimlachen. Maar in die tijd werd deze zin heel serieus genomen. Met één pennenstreek vernietigde de politie wat in vele jaren met veel moeite en allerlei offers was opgebouwd.

De puinhoop van de vernieling werd uitgebreid met het verbieden van niet-periodieke literatuur. Het hoofdbureau van politie in Berlijn opende de reeks verboden. Bovenaan de eerste leporello-lijst van 84 verboden stond Leopold Jacoby’s hoon “Es werde Licht”. Een aantal geschriften die helemaal niets met socialisme te maken hadden, vielen ook ten prooi aan de blinde gretigheid om te verbieden. Bijvoorbeeld Sachsens Erhebung und das Zuchthaus zu Waldheim van August Röckel en allerlei berijmde en onrijmde dingen van William Spindler. Zelfs het boek van de voormalige Oostenrijkse minister-professor Schäffle Die Quintessenz des Sozialismus werd verboden, hoewel het verbod werd opgeheven nadat er een klacht was ingediend.

Pogingen om nieuwe kranten op te richten ter vervanging van de verboden kranten, die gezien de situatie met uiterste voorzichtigheid moesten worden geredigeerd, mislukten bijna allemaal in de eerste jaren. In Berlijn bijvoorbeeld werd na het verbod van de Freien Presse een poging gedaan om een kleurloze krant op te richten onder de naam Berliner Tagespost, die werd beschouwd als een voortzetting van de Berliner freien Presse en onmiddellijk werd verboden. De uitgevers werden veroordeeld tot een zware boete. Naast de Vorwärts in Leipzig werden ook een aantal provinciale bladen die hier werden uitgegeven het slachtoffer van de wet: Volksblatt in Altenburg, Volksblatt für den 14. sächsischen Wahlkreis, Muldentaler Volksfreund, Groitzsch-Pegauer Volksblatt en Voigtländische freie Presse. De Mitteldeutsche Zeitung, de Freie Presse en de Neue Leipziger Zeitung sneuvelden ook. De Leipziger Beobachter, het Deutsche Wochenblatt en de Wanderer volgden in 1879, en de Reichsbürger was de laatste krant die in 1881 werd opgeheven, nadat eerder het kleine schertsblad Das Lämplein de weg van de socialistenwet was opgegaan. Nu stopten we in Leipzig elke poging om een krant op te richten voor de komende jaren. Het was onze ervaring dat de kranten altijd werden verboden zodra het aantal abonnees zo groot was geworden dat de kosten werden gedekt. Dit en verschillende andere observaties maakten ons achterdochtig en we ontdekten dat we een politiespion hadden in de persoon van een van onze verzenders in de winkel, die natuurlijk meteen met de nodige morele schop de deur werd gewezen. We deden toen een poging met een burgerlijke uitgever om samen een krant uit te geven onder zijn titel. Maar dit leidde al snel tot onenigheid en dus trokken we ons terug uit deze poging. En omdat bijna overal dezelfde maatregelen als in Berlijn en Leipzig tegen ons werden genomen, moesten we in de loop van een paar maanden honderden mensen en hun gezinnen in hun levensonderhoud voorzien. Van alle kanten kwamen er in Leipzig oproepen om hulp, die we zelfs met al onze inspanningen slechts in zeer beperkte mate konden vervullen.

Partijkameraden die ver verwijderd waren van de gebeurtenissen op dat moment, of zelfs veilig in het buitenland, meenden later scherpe kritiek te moeten leveren op de “inactiviteit” van de leidende personen. De goede mensen, maar slechte muzikanten, hadden geen idee van de werkelijke stand van zaken, die we niet met bombarie mochten publiceren. Het kan voor sommige van deze critici als excuus dienen dat ze hun oordeel baseerden op de notulen van het Wyden-congres. Maar deze notulen zijn misleidend. Het is vervalst en dat moest op precies dezelfde manier gebeuren als later met de notulen van het congres te Kopenhagen, als we onszelf niet wilden aanklagen en beschuldigen. Hoewel de aanvallen op de partijleiding in deze protocollen werden gepubliceerd, werd wat ze te zeggen hadden om zichzelf te rechtvaardigen en welke belangrijke dingen ze te melden hadden geheim gehouden of alleen in afgezwakte vorm weergegeven. Dit diende ook om de autoriteiten te misleiden.

In het eerste deel van mijn memoires schreef ik dat de jaren 1867 tot 1871 de drukste van mijn leven waren, en van de drie jaren van herfst 1878 tot herfst 1881 kan ik zeggen dat ze het onaangenaamst waren, omdat ze de meeste zorgen gaven. En er was ook een overvloed aan werk. Aangezien ik in die tijd beschermd was tegen materiële zorgen dankzij mijn zaken, in tegenstelling tot Auer, Blos, Hasenclever, M. Kayser, Liebknecht, Motteler en vele anderen, die min of meer tijdelijk niets hadden, wat was er dan logischer dan dat de last van het partijwerk en in het bijzonder de zorg om de materiële middelen bijeen te brengen voornamelijk op mij neerkwam? Een werkdag van zestien uur werd voor mij de regel.

We moesten eerst ons eigen huis op orde krijgen voordat we ons op externe ondernemingen konden storten. Dus wezen wij – Liebknecht en ik – voorlopig een aanbod af, dat kort na de invoering van de socialistenwet werd gedaan, om ons financiële middelen te geven voor een krant die in het buitenland zou worden uitgegeven. Om geen valse verbanden te maken wil ik erop wijzen dat het niet Karl Höchberg was die ons dit aanbod deed. Höchberg en Otto Freytag in Leipzig en een klein aantal welgestelde mensen die dicht bij de partij stonden of er op dat moment toe behoorden, verschaften ons de middelen om in de meest dringende behoefte te voorzien. Want de inzamelingen van de partij begonnen pas geleidelijk te stromen en werden ook gebruikt door de uitwijkelingen die van plaats naar plaats zwierven. En het aantal hulpbehoevenden was vooral in de eerste jaren groot en groeide gestaag.

Onder deze omstandigheden is voor de partij het hemd nader dan de rok. Eerst en vooral was het nodig om weer vaste grond onder de voeten te krijgen, om de massa’s, die door de eerste storm van de socialistenwet in verwarring waren gebracht, te verenigen en hun ruggengraat te rechten. Het is ook een verkeerde voorstelling van zaken om te suggereren dat de leiders toen onthoofd waren en dat de massa’s de partij moesten redden. Massa’s en leiders zijn afhankelijk van elkaar, de één kan niet zonder de ander.

Onder de leiders – het woord in de breedste zin van het woord genomen – waren er zeker meer zwakkeren en angsthazen dan we hadden gewild, maar de materiële toestand van de meesten van hen verontschuldigt veel. Maar zelfs onder de massa’s, vooral in de kleine en middelgrote steden, heerste vaak neerslachtigheid en moedeloosheid. Er waren talrijke geheime bijeenkomsten en vergaderingen en energieke agitatie nodig om degenen die moedeloos waren geworden op te vrolijken en aan te sporen tot hernieuwde activiteit. En dat lukte. Op straffe van zelfverloochening kon en mocht er niets gezien of gehoord worden van deze zware, absoluut noodzakelijke activiteit buiten de kring van de betrokkenen.

Terwijl we druk bezig waren om te redden wat we konden uit de puinhopen dankzij die socialistenwet, werden we op 29 november verrast door het nieuws dat de Reichsanzeiger de avond ervoor een bekendmaking van het ministerie had gepubliceerd waarin de staat van beleg voor Berlijn werd afgekondigd. Dit slechte nieuws werd de volgende dag gevolgd door de aankondiging dat 67 van onze bekendste partijleden, waaronder J. Auer, Heinrich Rackow en F.W. Fritzsche, op één na allemaal vaders van gezinnen, waren uitgewezen. Sommigen moesten de stad binnen 24 uur verlaten, de meesten binnen 48 uur, enkelen kregen drie dagen. Het nieuws van de afkondiging van een kleine staat van beleg over Berlijn veroorzaakte een enorme opschudding in Berlijn en daarbuiten. Niemand kon de redenen voor zo’n dwangmaatregel verklaren, zelfs de burgerlijke kranten tot ver aan de rechterkant uitten hun bedenkingen.

Toen gedeputeerde Windthorst tijdens de behandeling van de wet op § 28 (kleine staat van beleg) zijn bezorgdheid uitsprak dat deze extreme maatregel gemakkelijk misbruikt zou kunnen worden, probeerde de rapporteur van de commissie, gedeputeerde v. Schwarze-Dresden, hem gerust te stellen met: “Alleen die gevallen zijn uitdrukkelijk in aanmerking genomen (voor toepassing van § 28) waarin hele districten of plaatsen zo ondermijnd worden door sociaaldemocratische agitatie, dat het algemene gevoel van rechtszekerheid en rechtsvrede van de burgers verstoord wordt; dat men kan verwachten dat de openbare veiligheid in gevaar komt en verstoord wordt door gewelddadige uitbarstingen; dat, in één woord, de rechtszekerheid en de rechtsvrede niet gehandhaafd zouden kunnen worden door de gewone maatregelen die volgens de wet van het land tegen individuen mogelijk zijn.” Een ander conservatief parlementslid was dezelfde mening toegedaan. Als deze uitspraken van de rapporteur van de commissie, gedeputeerde v. Schwarze, door de regeringen eerlijk opgevat waren als een basisvoorwaarde voor het opleggen van de kleine staat van beleg, had deze niet kunnen worden opgelegd aan Berlijn of aan de andere steden in het district die er later door werden getroffen. Geen eerlijk mens zou kunnen beweren dat in die steden en districten de omstandigheden bestonden die de gedeputeerde v. Schwarze noodzakelijk achtte als voorwaarde voor de toepassing van § 28 van de socialistenwet. Alle interpretaties en toezeggingen die tijdens de beraadslagingen over de wet werden gedaan om de verontruste gemoederen tot bedaren te brengen, bleken nu smoezen te zijn die niets waard waren.

Voor ons in Leipzig was de situatie sterk verslechterd door de massale uitwijzing uit Berlijn. Het was opnieuw nodig om een plaats te vinden voor de kameraden die broodloos en berooid waren geworden en om middelen van bestaan te vinden voor hen en hun gezinnen terwijl ze zonder bestaansmiddelen zaten. Auer ging naar Hamburg en vond daar een baan bij de pas opgerichte “Gerichtszeitung”. Rackow, de directeur van de Berlijnse coöperatieve drukkerij, emigreerde naar Londen. Een klein aantal van de verdreven kameraden zwom de “grote vijver” over naar de Verenigde Staten, de meerderheid kwam naar Leipzig – waaronder F.W. Fritzsche – en Hamburg. Om nieuwe fondsen te werven stelde ik in overleg met de andere leden van het comité de volgende circulaire op, die ik verstuurde naar iedereen die ik geschikt achtte.

Leipzig, datum poststempel.

Geachte heer!
Als gevolg van gebeurtenissen waarvan u waarschijnlijk op de hoogte bent, is een groot aantal mensen dakloos geworden, zonder bestaansmiddelen en met hun gezinnen in bittere armoede achtergebleven.

Deze noodlijdende mensen zoveel mogelijk te steunen en hen te helpen een andere manier van bestaan te vinden, zou een zaak van de eenvoudigste menselijke plicht moeten zijn, en daarom ben ik zo vrij om, met de instemming van een aantal van mijn vrienden, een dringend verzoek aan jullie te doen om een duit in het zakje te doen voor de noodlijdenden en in dezelfde geest bij jullie vrienden te ageren.

Stuur uw bijdrage naar het volgende adres: De heer M. Kobitsch, Dresden, an der Frauenkirche 6 en 7, of aan mevrouw J. Bebel, Hauptmannstraße 2, Leipzig.

Je kunt er zeker van zijn dat de ontvangen bedragen nauwgezet worden gebruikt en dat de hele zaak discreet wordt afgehandeld.
Hoogachtend, A. Bebel.

De voorzichtige formulering van de circulaire laat zien hoezeer we in het duister tastten. We moesten eerst bepalen hoe ver we konden gaan volgens de wet, want het inzamelen van geld konden we niet verbergen. Een paar maanden later werd mijn huis doorzocht zonder resultaat en werd ik onder de socialistenwet aangeklaagd voor illegale fondsenwerving. Maar ik werd vrijgesproken. In die tijd gingen de rechtbanken niet zo ver dat ze collectes voor uitgewezenen strafbaar stelden, maar later, toen de autoriteiten dergelijke collectes uitdrukkelijk verboden op basis van de socialistenwet, veranderde de jurisprudentie. We moesten nu uitsluitend collectes organiseren voor de families van uitgewezenen.

Mijn oproep om geld in te zamelen werd bekroond met een succes waarop ik niet had gehoopt. Later, toen de uitvoering van de wet steeds strenger werd en het aantal uitgewezenen steeds groter, organiseerden individuele leden van links in de Rijksdag ook geldinzamelingen. Zelfs afgevaardigde Lasker, die al snel spijt kreeg van zijn goedkeuring van de wet, nam deel aan een inzameling.

Zoals ik al zei was het erg moeilijk voor ons om de uitgewezenen aan een baan te helpen. De economische crisis was nog in volle gang. Er was een overaanbod aan arbeidskrachten in bijna alle sectoren. En als een uitgewezene erin slaagde om een baan te krijgen, verscheen de politie al snel en gaf de arme drommel aan bij zijn werkgever, die de zojuist aangenomen arbeider vaak met tegenzin ontsloeg. Hij moest nu zijn ransel en wandelstok weer oppakken. Een hard lot voor mannen van gevorderde leeftijd.

De voortdurende uitwijzingen en pesterijen van de uitgewezenen door de politie hadden echter een succes dat onze redders van de staat niet hadden voorzien. Uitermate verbitterd door de vervolgingen reisden ze van stad naar stad, zochten overal hun partijkameraden op, die hen met open armen ontvingen, en brachten nu hun woede en bitterheid over op hun gastheren die hen aanmoedigden om zich te verenigen en actie te voeren. Hierdoor ontstonden veel lokale geheime connecties die zonder de agitatie van de verdrevenen nauwelijks tot stand waren gekomen. Het proces doet denken aan de vervolging van christenen in de eerste eeuwen van onze jaartelling door de Romeinse keizers en hun hulpen. Terwijl ze naar de uithoeken van het rijk vluchtten om aan vervolging te ontkomen, predikten ze overal de nieuwe leer waarvoor ze vervolgd werden en ondermijnden zo het rijk dat hen als subversieven vreesde. Het moet gezegd worden dat de verdrevenen, meestal capabele energieke mannen, de partij in die tijd de grootste dienst bewezen en haar twee of drie keer compenseerden voor de financiële offers die de partij voor hen moest brengen. Geleidelijk aan begonnen onze vijanden dit te beseffen. De burgemeesters van de kleine steden en de districtscommissarissen bleven bij de hogere autoriteiten klagen over het onheil dat deze uitgewezenen in hun districten aanrichtten. Het gevolg was dat vanaf 1886, in ieder geval in Berlijn, uitzettingen alleen nog bij uitzondering werden uitgevoerd. Degenen die op illegaliteit werden betrapt, kregen nadat ze hun straf hadden uitgezeten te horen: “We zullen jullie niet uitwijzen, buiten ageren jullie, maar hier hebben we jullie onder de duim en zullen we jullie stoppen.”

De volgende brief van 12 december aan Vollmar, die op dat moment nog een lange straf uitzat in de staatsgevangenis te Zwickau voor een persmisdrijf, laat misschien zien hoe ik de situatie eind 1878 beoordeelde, nadat de wet iets meer dan twee maanden van kracht was.

Als ik je zo lang heb laten wachten op een paar regels van mij, moet ik het oude liedje herhalen om me te verontschuldigen: overladen met werk. De straffen, uitwijzingen, enz. bezorgden me veel werk waar ik niet aan gedacht had toen de wet van kracht werd. In plaats van dat het rustig is geworden, heb ik meer te doen dan alle vorige jaren, en gelukkig brengt mijn langdurige aanwezigheid hier me in een positie dat ik weer kan doen wat anders onmogelijk voor me zou zijn. We hebben nu onze handen vol aan het vinden van het nodige voor degenen die dak- en thuisloos zijn. Maar ik ben tevreden met het resultaat. Ondanks de ellendige tijden – want de zaken gaan over het algemeen erg slecht en we hebben de meest ongunstige winter gehad die we in de afgelopen jaren hebben gehad – offeren de kameraden op wat ze kunnen voor die arme stakkers – die als gespuis schaamteloos in de pers worden voorgesteld – en zet men aldus die pers voor schut.

Je hebt er nauwelijks een idee van hoe de liberale persmeute ons maandenlang, en zelfs nu ons het zwijgen is opgelegd, heeft aangevallen met beledigingen en aanklachten. Het is een kwaadaardig zaadje dat wordt gezaaid en het zal geen goede vruchten dragen.

We zijn natuurlijk op de hoogte van jullie uitwijzing, natuurlijk gaan jullie in beroep, maar net zo goed natuurlijk zonder succes. Vandaag kun je overal mee wegkomen tegen de sociaaldemocraten, voor ons is er geen wet en orde.

Het meest vrolijk zijn de beslissingen van de Hoge Rijkscommissie over de klachten tegen de repressieve maatregelen; ze overtroeven zelfs de politie. Na de recente gebeurtenissen in Berlijn, natuurlijk.

Kayser was hier deze week ook, hij was nog steeds erg geel aangelopen; hij wil naar Breslau [nu Wroclaw – MIA].

Als ik je op wat voor manier dan ook kan helpen, aarzel dan niet om me te schrijven; wat gedaan kan worden, zal gedaan worden. Voor de rest, bewaar de nodige filosofische kalmte. Als je nu in vrijheid zou zijn, zou je ook veel problemen en ergernissen hebben; voor ons is Duitsland vandaag de dag gewoon een gevangenis.

De beste wensen van ons.
Met een vriendelijke groet, A. Bebel.

Bij wijze van uitleg wil ik erop wijzen dat Vollmars uitzetting, zodra hij de gevangenis verliet, gebaseerd was op een oude Saksische wet, volgens welke iedereen die gestraft werd met een gevangenisstraf, uit zijn woonplaats kon worden gezet. Deze wettelijke bepaling werd destijds veelvuldig gebruikt tegen sociaaldemocraten die gestraft waren. Vooral Max Kayser en Wilhelm Ufert, die in het halve koninkrijk van plaats naar plaats werden vervolgd, werden het meest opgejaagd.

Mijn opmerkingen over de Rijkscommissie, over de effectiviteit waarvan ik al eerder opmerkingen heb gemaakt, kunnen worden aangevuld met een passage uit de dagboekaantekeningen van wijlen minister van Onderwijs Bosse, waaruit duidelijk wordt dat deze klachtencommissie niet anders handelde. De aard van haar samenstelling zorgde daarvoor. Bosse schreef op 20 oktober 1878:

Eerst bracht Bismarck de uitvoering van de socialistenwet ter sprake! Goedkeuring in de bondsraad, daarna onmiddellijke voorlegging aan de kroonprins voor onmiddellijke publicatie ... Als rechterlijke leden van de beroepscommissie zijn de leden van het Hooggerechtshof v. Grävenitz, Clauswitz, Hahn en Delius aan hem beschreven als praktisch volledig betrouwbaar. De minister van Justitie stelde ook het raadslid van het Hooggerechtshof v. Holleben voor en maakte van de gelegenheid gebruik – niet erg tactvol en vaardig, zoals het mij voorkwam – om de Pruisische rechters in het algemeen als praktisch betrouwbaar te benadrukken. Bismarck zei dat als de Pruisische juristen allemaal zo waren als de openbare aanklager Tessendorf, ze nodig zouden zijn in het hof van beroep; maar de Pruisische openbare aanklagers voelden zich meestal geen overheidsfunctionarissen, maar soevereine rechters. Hij beschreef de Badense procureur-generaal Kiefer als een waarschuwend voorbeeld. Rechters uit Baden konden daarom niet in aanmerking komen voor de Commissie.

Een tweede brief die ik vijf maanden later, op 28 maart 1879, aan Vollmar schreef over onze situatie luidde als volgt:

Uw brief van de 23ste van deze maand is in mijn bezit gekomen. Ik zou je al geschreven hebben als ik niet overbelast was met het meest indruisende en vaak meest onaangename werk en daardoor geleidelijk onrustig ben geworden, wat mijn gemoedstoestand verre van aangenaam heeft gemaakt. Van alle kanten benaderd worden voor advies en hulp, de volledige noodzaak ervan erkennen en toch zo weinig kunnen doen, is een zeer onaangename situatie. Wat ik je maanden geleden schreef, dat de crisis ons materieel veel meer ruïneert dan de socialistenwet, is vandaag nog steeds volledig van toepassing en meer dan in het verleden. Individuele ondernemingen hebben overal gestaag hun houvast verloren en als dit zo doorgaat kan precies mathematisch berekend worden wanneer ze niet meer levensvatbaar zullen zijn. Ik hoef niet te zeggen dat onder dergelijke omstandigheden, vooral met de overal beperkte beschikbare middelen, een vermindering in plaats van een toename van het aantal arbeidskrachten moet worden overwogen.

Van onze oudere en bekendere mensen zijn Motteler en Kayser nog steeds volledig werkloos, Wiemer is begonnen met het maken van rieten houders voor kroontjespennen, Vahlteich wil schoenen gaan maken in Chemnitz, omdat hij onlangs gedwongen werd hier weg te gaan (hij woonde hier onaangekondigd), de eenarmige Seifert wil colportage gaan doen, Kayser, Hasenclever en Liebknecht zullen hier zo nodig nog blijven, maar hoe lang durf ik bij de huidige stand van zaken niet te zeggen, want de Neue Welt heeft een aanzienlijk aantal abonnees verloren en staat op de rand van een tekort en de andere ondernemingen redden zich maar matig. Met de beste wil van de wereld weet ik niet hoe ik in deze situatie een passende functie voor je kan vinden. Misschien kan er iets gedaan worden met vertaalwerk, dat in brochurevorm gedrukt en verspreid kan worden. De plaatselijke coöperatie zou ze kunnen uitgeven, maar dat zou slechts een bescheiden hulp zijn. Ik zal met Liebknecht praten om te zien of er correspondentie uit het buitenland is. Ik vreesde dat je S. niet kon bereiken, S. is vreselijk voorzichtig, voorzichtig tot het punt van lafheid.

Het kwam net bij me op dat je misschien correspondent kunt worden bij de Zurich Post die op 1 april door Curti en Rüegg in Zürich werd opgericht. Toen ik daar kort na Pasen was, waren ze tevreden over de toestand van de krant. Natuurlijk zullen ze niet veel kunnen doen. Curti was vroeger een van de redacteuren van de Frankfurter Zeitung, schrijf je brief rechtstreeks naar het adres van de krant en verwijs naar mij als je hem niet persoonlijk kent.

Onze verlegenheid was dus niet gering, maar ze moest overwonnen worden en dat gebeurde ook. Het feit dat de partij alles geduldig leek te ondergaan was misleidend. De rijkskanselier hield helemaal niet van deze ogenschijnlijke volgzaamheid; hij had liever gezien dat we ons hadden ingelaten met coups. Hij had geen idee van het onzichtbare werk dat was verricht. In die tijd werd hem de uitspraak toegeschreven: “De sociaaldemocratie moet worden lastiggevallen en gepest totdat ze toeslaat, zodat ze dan grondig kan worden uitgeroeid.” Hij was nog steeds dezelfde mening toegedaan tegen het einde van de wet, toen Wilhelm II voor een andere aanpak koos door de Internationale Arbeidsbeschermingsconferentie en het bekende Februari-decreet van 1890 bijeen te roepen. Ook in andere gezaghebbende kringen, vooral in militaire kringen, heerste de overtuiging dat de sociaaldemocraten op de afkondiging van de uitzonderingswet zouden reageren met een openlijke opstand, en men was verbaasd dat dit niet gebeurde. Het werd alleen maar gezien als een bewijs van onze lafheid. Zo vertelde de zus van de filosoof Mainländer, die ik persoonlijk had leren kennen in het voorjaar van 1880, dat ze onlangs een paar weken in Berlijn was geweest – de dame woonde in Offenbach – en bij die gelegenheid in een groot gezelschap was gekomen waarin zich ook enkele officieren van de garde bevonden. In de loop van de avond ging het gesprek over de sociaaldemocratie en ze was geschokt door de haat die de officieren tegen ons uitten. Een van hen had gezegd: “Als die kerels de moed hadden om uit te halen, zouden we tot aan onze enkels in hun bloed waden.”

Om het gemoed van de oude keizer tegen ons steeds meer aan te wakkeren, vertelde men hem de ergste verzinsels over onze vermeende plannen. Alleen op die manier was het mogelijk dat toen de oude heer na maandenlange afwezigheid op 7 december 1878 – negen dagen nadat de kleine staat van beleg voor Berlijn was afgekondigd – terugkeerde naar Berlijn, hij tegen de stedelijke raadsleden, die hem begroetten, zei: “Het is bewezen dat er wijdverspreide connecties bestaan met het uitdrukkelijke principe om de staatshoofden uit te schakelen.” Zulke verhalen werden gebruikt om Wilhelm I te intimideren, net zoals ze later onder het Feilitzsch-ministerie werden gebruikt om Ludwig II van Beieren van de sociaaldemocraten bang te maken. En ze probeerden dezelfde middelen te gebruiken tegen Wilhelm II. Kennissen die het keizerlijk paleis bezochten hebben me herhaaldelijk gemeld dat de meest kwaadaardige laster en schotschriften over onze partij op het bureau van Wilhelm I lagen. Met welk doel is duidelijk.

De heren daarboven zijn net als andere stervelingen, ze denken dat ze duwen en worden geduwd, ze denken dat ze heersen en worden geregeerd.